De wereld van Eichmann volgens Mulisch

De zaak 40/61 bevat de reportages die Mulisch maakte van het proces tegen Eichmann dat in 1961 plaatsvond in Jerusalem. Oorspronkelijk zijn ze geschreven als een serie artikelen voor Elseviers weekblad.

De kerngedachte in dit boek is voor mij de stelling van Mulisch dat de intense jodenhaat van Hitler de drijvende kracht achter zijn leiderschap was en dat deze alleen verklaard kan worden uit een mystieke, goddelijke openbaring - een soort ontdekking van de hemel - die Hitler heeft ontvangen, die de vernietiging van joden tot een heilige taak maakte. Himmler verhield zich tot Hitler als een gelovige tot een god waar het fanatieke jodenhaat betreft. Maar Eichmann was geen fanatieke gelovige - wat zijn barbaarse daden jegens de joden eigenlijk nog wranger maakt - maar was vooral een volger van de wet in die zin dat de woorden Hitler voor hem wet zijn. Eichmann was als een machinale mens, die de context van een bepalende wet of gebod nodig had om te kunnen functioneren en zijn gewoonheid houdt ons een spiegel voor; zouden wij ook een Eichmann kunnen zijn?

Hannah Arendt heeft over dezelfde kwestie geschreven en ziet in Eichmann de banaliteit van het kwaad en herkent ook zijn angstwekkende gewoonheid, maar gaat niet zover als Mulisch in verklaringen, maar houdt vast aan een soort van wetenschappelijke distinctie en objectiviteit.
Mulisch benadert de werkelijkheid als een schrijver, een kunstenaar, die impressies opdoet van de bijbelse locaties, de gebeurtenissen tijdens het proces - en niet in de laatste plaats van de persoon Eichmann zelf - en die deze impressies verwoordt en versterkt in een literaire beeldende taal. Hij probeert die waarnemingen betekenis te geven en komt langs de weg van creatieve associaties en - gedachten tot intrigerende verklaringen.
Het grootste verschil tussen beide boeken is dan ook dat Mulisch literatuur - de creatie van een eigen werkelijkheid - heeft gemaakt en dat hij zichzelf, zijn gedachtengang en ervaring centraal stelt en sterker nog, daardoor gefascineerd is. Hij draait net zolang rond in zijn hoofd - op een voor ons navolgbare manier en ons meeslepend op een demagogische manier, zoals literatuur dat kan - tot hij verklaringen heeft gecomponeerd, waarachter hij een punt zet in plaats van een vraagteken.

Naar mijn idee is het boek van Mulisch intrigerender dan het boek van Arendt, zowel literair als qua ideeën. Maar ik heb meer vertrouwen in de visie van Arendt, die toch wat voorzichtiger is en zich meer laat voeden door feiten en minder verliefd is op de eigen gedachten. Arendt laat je als het ware meer naar de complexe wereld kijken om zelf dingen te ontdekken, terwijl Mulisch je vooral de fraaie binnenkant van zijn hoofd toont en zichzelf centraal stelt.

Het laatste hoofdstuk van Zaak 40/61 gaat over Auschwitz en in de laatste bladzijden gebeurt er iets opmerkelijks, want langzaamaan laat Mulisch zichzelf verdwijnen uit de tekst en laat alleen de gruwelijke, kale feiten van Auschwitz spreken en juist die laatste zinnen grepen mij hevig aan.