Hoe gewoon angstwekkend kan zijn.

Een bijzonder en boeiend boek over het proces tegen Eichmann, dat in 1961 plaatsvond in Jerusalem. Eichmann was in 1960 in Argentinië ontvoerd door de Israëlische geheime dienst. Hij was gedurende de Tweede Wereldoorlog de organisator van de jodentransporten in Europa en heeft daarmee miljoenen joden de dood ingejaagd.

Hannah Arendt is bij het proces aanwezig geweest en beschrijft de procesgang zelf en de juridische kwesties die daarbij aan de orde kwamen.

Is het eigenlijk wel mogelijk om in Israel als joodse rechtbank iemand te berechten als Duits staatsburger vanwege misdaden die onder Duitse wetgeving in Europa zijn gepleegd. En kan de rechtbank wel als belanghebbende onafhankelijk oordelen?
Er was ook veel kritiek op de - illegale - ontvoering van Eichmann en Hannah Arendt oppert de gedachtengang dat het beter geweest zou zijn dat Eichmann in plaats van ontvoerd, vermoord zou zijn in Argentinië door een jood en dat deze dan berecht zou worden in Israel. Wellicht zou dan de schuldvraag zuiverder aan de orde gesteld zou kunnen worden. Nu moest de OM alle zeilen bijzetten om aan te tonen dat Eichmann zelfstandig en uit fanatieke overtuiging handelde en feitelijk betrokken was bij de moord op de joden in plaats van slechts een bureaucratische radertje.

Arendt is van mening dat Eichmann niet veroordeeld moet worden als iemand die misdaden heeft gepleegd tegen de joden maar veeleer misdaden tegen de mensheid heeft gepleegd en in die zin ook eerder door een internationale rechtbank berecht zou moeten worden. Als je wil dat er geen joden meer op deze aardbol zijn, dan wil je een onlosmakelijk onderdeel van de veelkleurige mensheid elimineren en is dat een misdaad tegen de mensheid.

Hoe heeft dit ooit allemaal kunnen gebeuren; deze systematische Endlösung der judenfrage, waar de Duitsers toe besloten. Een enorme, bureaucratische, technische en logistieke machinerie is opgezet om dit in heel Europa voor elkaar te krijgen en de Duitsers waren er zich van bewust dat ze dit op deze schaal nooit alleen konden doen en gingen altijd in een land direct op zoek naar medewerking van de politiek, de politie, spoorwegen en zetten jodenraden op om mee te helpen bij de selectie van joden. Ook in de kampen zelf werden veel gruwelijke taken door de gevangenen zelf uitgevoerd. Mensen hadden hier uiteraard ook niet veel in te kiezen, want ze werden onder druk gezet door de Duitsers en het loopt niet goed af als je niet meewerkt. En zo speelde Eichmann een belangrijke rol als uitvoerder en organisator van de logistiek, en de voorwaarden ( o.a. voldoende medewerking in een land) om de transporten naar de vernietigingskampen uit te voeren. Maar hij lijkt dit niet uit fanatisme gedaan te hebben, maar als gewoon man, die zijn werk goed wilde doen en ook graag hogerop wilde en die vond dat hij binnen de regels van de wet ( de woorden van Hitler waren feitelijk wet!) zijn werk heeft uitgevoerd. Deze gewone man, die moeilijk uit zijn eigen hoofd trad en zich niet in anderen leek te kunnen verplaatsen, was eerder bewogen door de onderlinge positiespelletjes dan door het lot van de joden. Maar hij was niet de degene die het beleid bepaalde en ook niet de uitvoerder die de joden in de treinen duwde en daarna de gaskamer in.
Heel veel mensen zijn op hun manier deelnemer in een oorlog. En we kunnen kwaad zijn op de machthebber maar moeten vooral ook bang zijn voor degenen die zijn beleid uitvoeren.

Opvallend vond ik ook de verschillen tussen Europese landen in de manier waarop ze bestuurd werden door de Duitsers en hoe ze omgingen met de jodenvervolging.
Zo hebben de Scandinavische landen, met name Denemarken, zich verzet en geen uitvoering gegeven aan de jodenvervolging; ook in Italië is er geen uitvoering gegeven aan jodentransporten. In Nederland wel en op grote schaal - ondanks tekenen van verzet zie bijvoorbeeld de februaristaking - en dit is wellicht te wijten aan de sterke NSB en de inzet van de Jodenraad. Daarnaast was Roemenië juist weer erger dan de Duitsers zelf. Ik kan nog steeds niet echt vatten waar die breed gedragen jodenhaat of juist het verzet daartegen nou in essentie vandaan komt.

Zoals Karel van het Reve zei: uit de wereldgeschiedenis blijkt dat de mens in staat is tot al het slechts dat je je kunt voorstellen, maar ook tot al het goeds.


Tot slot vond ik het boek een prettige stijl hebben. We kijken als het ware door verschillende vensters heen naar dit proces en Hannah Arendt schrijft er niet formalistisch over, maar met met een losse hand, met veel schijnbaar spontaan opkomende gedachten die er dan nog even tussen haakjes ingevoegd worden en zeker met een enorme kennis van zaken.