Creëren is een spel

Spoiler alert! Er staan in deze recensie zaken die je misschien niet wil weten voordat je het boek hebt uitgelezen. Het boek bevat een onverwachte twist, die ik niet onbesproken kan laten. Dus stop met het lezen van deze recensie als je het boek nog niet uit hebt.

Vrij spel is een boek dat meerdere onderwerpen bespreekt en bij elkaar brengt. Het gaat o.a. over klimaatverandering, de digitalisering van de samenleving, emancipatie, racisme en vriendschap. Het einde zorgde ervoor dat ik het boek een tweede keer gelezen heb en daardoor werd nog duidelijker hoe goed het in elkaar zit. Alles grijpt op elkaar in en bij het teruglezen viel me op hoeveel verwijzingen naar het einde al in de eerste hoofdstukken aan bod komen.

Het verhaal wordt vanuit meerdere personen verteld. Ina en haar partner Rafi wonen met hun geadopteerde kinderen op Makatea, een Frans-Polynesisch eiland in de Stille Oceaan. In de 20e eeuw werd het eiland verwoest door fosfaatwinning en door proeven met waterstofbommen. Het eiland heeft veel schade opgelopen en de meeste bewoners zijn vertrokken. Makatea is nu door een groep Amerikaanse investeerders uitgekozen voor een seasteading project. Op het eiland zullen drijvende autonome steden worden geproduceerd met als doel de kolonisatie van de zee. De bevolking van Makatea krijgt middels een referendum de keuze tussen de belofte van welvaart of behoud van het eiland en de natuur.
Evelyne Beaulieu verblijft tijdelijk op Makatea. Ze is een 92-jarige mariene biologe en ze zou nog graag een tweede boek over de oceaan willen schrijven. Ze duikt iedere dag en kan daar prachtig over vertellen. Haar beschrijvingen van de onderwaterwereld zijn een lust om te lezen. Ik heb nog nooit gedoken, maar zou de onderwaterwereld na het lezen hiervan zeker een keer met eigen ogen willen zien.
De personages op Makatea worden vanuit een derde persoon beschreven. Dit in tegenstelling tot het verhaal van Todd Keane, één van de investeerders van het seasteading project. Zijn verhaal wordt vanuit het ik-perspectief verteld en aanvankelijk had ik het idee dat hij zich rechtstreeks tot de lezer richtte met zinnen als: "Het is iets eenvoudigs, iets kleins, maar jij bent de enige aan wie ik het ooit verteld heb." Todd en Rafi gaan als kinderen naar dezelfde school. Ze vinden elkaar in het schaken, het spelen van go en andere spellen. Tegen elkaar spelen wordt het fundament van hun vriendschap. Deze vriendschap houdt naarmate ze ouder worden geen stand en Todd heeft zijn leven lang last van de breuk.

Spelen is een belangrijk thema in deze roman. De titel (oorspronkelijke titel 'Playground') verwijst niet alleen naar het online platform dat Todd heeft ontwikkeld, maar ook naar het tegen elkaar opspelen van Todd en Rafi, naar het maken van kunst, het spelen van de vissen in de oceaan, het scheppen van de wereld (zowel in het christelijk geloof als door de Polynesische goden) en het spelen met de lezer in dit boek. Bijna aan het eind van het boek geeft Richard Powers namelijk een onverwachte twist aan het verhaal. Het blijkt dat Todd zich bij het vertellen van zijn verhaal al die tijd heeft gericht tot een zelfontwikkeld AI-taalmodel. Dit AI-model heeft het verhaal over Makatea en diens bewoners voor Todd bedacht; als een laatste vertelling voordat hij komt te overlijden aan een zeldzame vorm van dementie.

De suggestie wordt gewekt dat het boek een product is van AI. Dat zou verklaren waarom sommige personages wat eendimensionaal overkomen. Het AI-model moest het immers doen met de informatie die op internet voorhanden was. Maar hoe zit het dan met Todd? Zijn verhaal vertoont meer emoties en diepgang, maar heeft Todd het AI-model gecreëerd of heeft AI hem ook verzonnen? Daarmee zijn we terug bij de eerste zin van het boek: "Ta'aroa heeft Ta'aroa gemaakt." Heel knap gedaan van Richard Powers.