Verrijkende atlas van de Nederlandse taal

De Atlas van de Nederlandse taal is één grote ontdekkingsreis naar het hoe en het waarom van onze woordenschat. Vier wetenschappers, Mathilde Jansen en Nicoline van der Sijs aan Nederlandse kant; Fieke van der Gucht en Johan de Caluwe aan Vlaamse zijde, belichten in zestig thema’s dat ontzagwekkende veel wat je aan een woord kunt hechten. In een boek met een Nederlandse en een Vlaamse versie. Met 23 miljoen mensen die Nederlands spreken, staan we binnen de top 40 van meest gesproken talen. Het is verbazingwekkend hoeveel Nederlandse woorden overal in de wereld zijn ingeslopen. Daar staat tegenover dat wij ze van her en der hebben omarmd. Niet in de laatste plaats ingebracht door verdrukten die hier hun toevlucht zochten. Woorden als sjofel, heibel en gokken bijvoorbeeld uit de Jiddische hoek. Het is boeiend te lezen hoe de betekenis van woorden in de loop van eeuwen veranderde.

Wat intonatie doet en de invloed van hoe je het beestje noemt. Poetsvrouw en werkster, onnozel wijf en onschuldige vrouw, zweten en transpireren, zwaarlijvig heid of obesitas: het zijn woorden die dezelfde betekenis hebben, maar waarvan de één heel anders binnenkomt dan de ander. Redenaars scheppen er het sfeertje mee, demagogen zetten de massa op het verkeerde been door het leggen van accenten. Nieuwe woorden en hun kans om te overleven. Dat is het geval als het na twee generaties nog wordt gesproken. Zo even uit de losse pols: trumpetteren als het uiten van een niet onderbouwde mening. Wekt dat zoveel presidenten later nog associatie op?

De moeizame weg van het Standaard Nederlands. Dialecten die alleen hoogtij vieren met carnaval, hetgeen een zweem van minderwaardigheid in zich heeft. De samenstellers heffen daarbij het vingertje. De streektaal moest wijken omdat de actieradius van de mens groter werd en het communiceren in de taal van het dorp botste met die van iemand uit een ander dorp. De dwang tot consensus. De meest voorkomende spellingfouten, hoe prik je de zwart-wit-uitingen van politici door, de taalontwikkeling van kinderen, het (wieler)jargon.

Een boek dat stijf staat van weetjes. Heel veel humor, vol woordgrapjes. Diverse betekenissen van een en hetzelfde woord zoals uitsmijter, Nederlandse woorden die niet vertaald kunnen worden (uitbuiken, koukleum). Raadgevend: boeken en artikelen, websites. De invloed van de sociale media en het misverstand dat de mode om af te korten tot verloedering van de taal leidt.

Vormgever Steven Theunis verdient een compliment voor de wijze waarop hij knipoogt naar teksten met de niet te onderschatten steun van tekenaar Stijn Fabri. De illustraties maken je in één oogopslag wijzer dan een schrijver met honderd woorden kan doen. Een boek om kennis aan te scherpen, bij te gniffelen en een plek in de boekenkast te geven die binnen handbereik is.

Het is als de gang naar een speeltuin met een schier eindeloze hoeveelheid toestellen, die de spanning er volledig inhouden. De meeste zijn geschikt voor de massa: enkele zijn afgesteld op de scherpslijpers en finetuners. De gedachte dat 'Hoe meer je weet het besef oproept dat je hoegenaamd niets weet' wordt wat onze taal betreft door deze atlas in praktijk gebracht.