Politieke kopstukken hielpen Adolf Hitler op het pluche

Als hadden komt, is hebben geweest. Zo kun je reageren op het boek De Grafdelvers waarin de auteurs Rüdiger Barth en Hauke Friederichs duidelijk maken dat de benoeming van Adolf Hitler tot rijkskanselier geen vanzelfsprekendheid was. Met die opvatting doe je de schrijvers schromelijk tekort. Ze trokken alle registers open om aan te tonen dat het in de periode tussen donderdag 17 november 1932 en maandag 30 januari 1933 heel anders had kunnen lopen en de teloorgang van de Weimar republiek had kunnen worden voorkomen.

In die winter namelijk stonden de nationaalsocialisten er slecht voor: een tegenvallende verkiezingsuitslag en grote financiële problemen. Het zijn rijkspresident Paul von Hindenburg, rijkskanselier Franz von Papen en de minister van defensie Kurt von Schleicher die de nazi’s ongewild een handje toesteken. Von Papen kan het maar moeilijk verkroppen dat Von Schleicher hem opvolgde. Bovendien nam het land de dreiging door het communisme minstens zo serieus als die van de nazi’s.

Hitler beschikte in Joseph Goebbels over een uitstekende propagandist die van niets alles maakt.  Door bijvoorbeeld de tweede man Gregor Strasser uit de gunst van de aanhang weg te praten. De man die wèl bereid was om met andere partijen een regering te vormen. Von Papen haalde zijn wraak op Von Schleicher door de deur voor de nazi’s wijd open te zetten, gesteund door de grootindustrie. En toen zoon Oskar van Paul von Hindenburg zich als idolaat van Hitler ontpopte keerden de kansen. 

Socialisten en communisten liepen elkaar voor de voeten, andere partijen konden evenmin de rem op geweld vinden. Ze zagen en erkenden dat het fout moest gaan, maar afkeer van elkaar weerhield hen ervan om maatregelen te nemen die het gevaar konden stoppen. De lezer ervaart het proces van dag tot dag aan de hand van wat krantenkoppen en de auteurs hoofdrolspelers erover laten vertellen.

Onderhoudend daarbij is de inbreng van Amerikaanse oorlogscorrespondenten die van verbazing achterover sloegen toen ze zagen hoe de kopstukken met open ogen in de val van het gebral trapten. Het beroep op de innerlijke smeerlap in de mens vond massaal weerklank.  De alarmbellen over toenemend geweld en Jodenhaat ten spijt.  Een gunstige verkiezingsuitslag in de piepkleine deelstaat Lippe was voor de kladschilder uit Oostenrijk een stevige duw in de rug. Zelfs na de benoeming van Hitler tot kanselier was er alle gelegenheid om het tij te keren. Maar weer weigerden socialisten en communisten de handen ineen te slaan en konden de nazi’s ongehinderd hun verderfelijke activiteiten in een stroomversnelling zetten.

Je bent geneigd om de judasrol van Von Papen als voornaamste oorzaak voor de ondergang van de republiek aan te wijzen. Hij, door de geallieerden als een verwijtbaar politicus neergezet, bracht het ervan af met twee jaar gevangenis.  De auteurs mogen het zich als een verdienste rekenen dat ze de lezer alle informatie aandragen om zelf een mening te vormen. Die wordt nergens opgedrongen.  Ze hebben veel tijd gestopt in het bevragen van bronnen en het natrekken van wat kranten met tegengestelde meningen in de beslissende dagen voor het einde van de republiek schreven. In de aftiteling komen de voornaamste spelers voorbij met kort en bondig hun daden waar ze voor stonden en hoe het met hun afliep. Als en indien worden vaak afgedaan met zinloos: in dit geval is de gedetailleerde verklaring van hoe de geschiedenis een andere loop had kunnen nemen van grote waarde.