Luther stelt Reformatie te boek

Op 31 oktober dit jaar is het precies vijf eeuwen geleden dat de Augustijner monnik Maarten Luther de befaamde 95 stellingen tegen misstanden in de Rooms Katholieke Kerk op een kerkdeur in Wittenberg bevestigde. Hij sloeg er dankzij de boekdrukkunst een spijker mee op z’n kop. Met de wind van de boekdrukkunst in de zeilen zorgde hij voor de take-off van de Reformatie en voor grote welvaart in de plaats waar hij als hoogleraar aan de lokale universiteit zijn afkeer van de aflaat in vlammende sermoenen serveerde.

Andrew Pettegree voelde zich met zijn passie voor de Reformatie en de vroege geschiedenis van de boekdrukkunst aangesproken. Hij toont in Het merk Luther aan hoe kennis en kunde, overgoten met een stevige saus van toeval, Luther en Wittenberg, dat aan de rand van de beschaving lag, uit de anonimiteit trok. Niet te verklaren daarbij is de steun die de protestant kreeg van keurvorst Frederik de Wijze. Deze katholiek is er ongewild mede verantwoordelijk voor dat zijn geloof de ene na de andere opdoffer kreeg en uiteindelijk in grote delen van Europa ‘in de ban werd gedaan.’ Dat laatste overkwam Luther eveneens met Exsurge Domine van paus Leo X, maar keer op keer ontkwam hij aan de gevolgen van dat feit.

Pettegree is het met name te doen om de rol die de boekdrukkunst speelde. Luther maakte er handig gebruik van, speelde partijen tegen elkaar uit. De auteur geeft goed inzicht in de sterke en zwakke karaktertrekken van de monnik. We leren hem kennen als een man die er genoegen in schepte om zijn tegenstanders te vernederen. Zijn striemende woordkeuze liet niets heel van zijn vijanden. Geld dat stom is maakt recht wat krom is. Beter voorbeeld kun je niet vinden dan in die van de boekdrukkers die aanslagen op hun religie voor lief nemen om zich te kunnen verrijken aan de zeer gewilde geschriften. Boeiend de polemiek met de humanist Erasmus over de menselijke zelfbeschikking.

De beroemdste man van Europa in zijn dagen en vele erna, de intellectuele geestelijke met de gave van het woord, komt naar voren als iemand die naast ongekende moed ook een hang naar narcisme laat zien. De arme boeren die hij op zijn spoor zette, gooide hij moeiteloos als eikels voor de zwijnen in de bloedige controverse met de Duitse vorsten. Het profijtbeginsel stond bij hem hoog aangeschreven. Een man die in zekere zin zijn tijd ver vooruit was, hetgeen onder meer tot uiting kwam in zijn pleidooi voor deelname van meisjes aan het onderwijs.

Voor velen een schandvlek op het blazoen is het feit dat de populist die hij was joden op enig moment neerzette als de pestilentie van de samenleving. Een gegeven waarvan het nationaal socialisme in Duitsland zich maar al te graag bediende. Het is de verdienste van Pettegree dat hij het ongekende succes van Luther haarfijn analyseert. Helder maakt dat hij zonder de boekdrukkunst voor Rome en de paus nooit de kwelgeest had kunnen zijn die hij werd. Door het Latijn van de enkeling te overrulen met de landstaal waardoor hij de massa raakte. Je hoeft niet door religie geraakt te zijn om van dit epos te genieten. Het is een intrigerend onderdeel van de Europese geschiedenis.