Dan heet een volk van rede, een welkom aan het wrede

Wie persisteert in de opvatting dat het barbarisme van nazi-Duitsland pas in de Tweede Wereldoorlog tot ontplooiing komt, wordt door het lezen van Hitlers Eerste Slachtoffers ontnuchterd. Timothy W. Ryback plaatst het begin van de Holocaust daar waar het hoort: onmiddellijk na het aantreden van Hitler in 1933. In feite is het een voortzetting van wat reeds in 1919 de kop opstak in de vorm van een ongekende geweldsspiraal. Op 13 april krijgt Jozef Hartinger, plaatsvervangend officier van justitie, te maken met de moord op vier joden in het net gereed gekomen Konzentrationslager Dachau. Het is het voorportaal van bestiale wreedheid tegen met name joden en communisten.

De beschrijving ervan is niet iets om mee de nacht in te nemen. Hartinger bijt zich er samen met de onkreukbare secondant Flamm in vast. Het is verbazingwekkend hoe nadenkende, geletterde mensen zich door het nazigebral van het rechte spoor naar de valse marsroute laten dirigeren. De openbare aanklager laat zich er niet door ontmoedigen, ook al valt de ene na de andere man-van-stavast in de handen van de nazi’s. De explosie van geweld op deze plek overstijgt die van de kruitfabriek die er vroeger stond, vele malen. SA- en SS-gepeupel, plebs in het bruin, maakt zich schuldig aan martelingen die goed kunnen concurreren met wat er jaren later in Auschwitz en de andere concentratiekampen gebeurt. Het "Wir haben es nicht gewusst" komt daarmee op losse schroeven te staan. Ook dan verbrandt men lijken om sporen uit te wissen. Met grote volharding lukt het uiteindelijk om kampcommandant Wäckerle van zijn post te ontheffen en andere moordenaars in de verdachtenbank te plaatsen (Wäckerle speelt later een voorname rol op 10 mei bij de Grebbeberg en komt om het leven in Rusland).

Schijnwinst, want de opvolgers zijn een graadje erger en straffen worden met een speciale wet kwijtgescholden. Het recht komt dan al lang uit de loop van het geweer. Het gezond verstand legt het af tegen de grote bek. Je kunt hooguit zeggen dat wat in Dachau handmatig gebeurde, later een industrieel karakter kreeg. En dan, op bladzijde 227, zomaar ergens tussenin, lezen we dat Hartinger zich zowel aan het oost- als het westfront in de oorlog die volgde, heeft geroerd en zelfs twee jaar krijgsgevangen werd gemaakt. We hadden op z’n minst van de auteur een verklaring verwacht hoe een man die zoveel moeite deed om de nazi-praktijken te ontmaskeren, die zijn leven in de waagschaal zette, tot die ommezwaai kwam.

Een andere losse zin over denazificering geeft geen enkele bevrediging. Ongetwijfeld was deze Hartinger iemand met burgermoed, maar om hem ook maar in de schaduw van Raoul Wallenberg en Oskar Schindler te plaatsen gaat ons mijlen te ver. Het feit dat hij tientallen jaren op verzoek van de Beierse premier zijn verhaal achter de kiezen hield tast de status van heldhaftigheid aan. Misschien een te snelle conclusie van een journalist die niet onder deze omstandigheden verkeerde. Waardering blijft voor het gedegen onderzoek waarmee de ommezwaai van een volk van rede in een met een open mind voor het wrede kan plaatsvinden.