Een sympathiek en modern boek over gender en seksualiteit

4,5 sterren. In het nawoord zegt Frans de Waal het volgende:
'Gender blijft een van de meest gevoelige en controversiële onderwerpen. Het is een ideologisch mijnenveld waar je gemakkelijk iets verkeerds zegt of fout wordt begrepen. (...) Er een heel boek over schrijven kan een van mijn domste beslissingen blijken te zijn.'
Voor ik mijn eigen mening geef over het boek, is het handig/nodig om kort iets over mezelf te zeggen, wat ik voor lezer ben. Ten eerste kom ik uit een feministisch of in elk geval niet-standaard gezin wat gender betreft: een niet-heteroseksuele moeder die voltijd werkte en was gescheiden van mijn niet typisch mannelijke vader die mij en mijn brussen verzorgde en het huishouden deed, om het belangrijkste maar te noemen.
Ten tweede was het een 'academisch', met name bèta, gezin (alle kinderen gingen uiteindelijk studeren) met twee ouders die bioloog waren. Ik viel er als alfa (neerlandicus) een beetje buiten, al vind ik wetenschap rond natuur, ecologie, fauna en flora nog steeds interessant en belangrijk.
Ten derde ben ik non-binair (maar pas sinds enkele jaren 'uit de kast') en ben 'mappie' van twee kinderen.
Mijn verwachting bij dit boek was dat het zou gaan over afwijkende genderzaken, bij de mens en in de natuur - zeker gezien de titel. Het boek presenteert echter vooral de wetenschappelijke waarnemingen en conclusies op dit gebied, waarmee De Waal ook juist een beeld geeft van het 'gemiddelde' als het gaat over gender (en seksualiteit), maar ook de variatie tussen en binnen de primaten (waaronder de mens).
Frans de Waal gaat te werk zoals elke populair-schrijvende wetenschapper het zou moeten doen: hij laat weten dat niemand niet-vooringenomen is, maar doet desalniettemin zijn best zo 'waarde-loos' en beschrijvend te werk te gaan. Dat geldt in elk geval voor de waarnemingen en directe conclusies, al blijft hij er steeds op hameren dat er altijd uitzonderingen zijn, dat er vooral bij gender (en in mindere mate bij seksualiteit) sprake is van een glijdende schaal, en dat gemiddelden nooit gebruikt mogen worden om te oordelen over wat gewenst is. Precies deze voorzichtigheid en nuances spraken me erg aan in het boek.
Gelukkig spreekt hij zich toch ook uit over waarden, maar altijd in directe samenhang met directe conclusies, en hier laat Frans de Waal naar mijn mening zien hoe sympathiek hij is. Een voorbeeld:
'In plaats van tegemoet te komen aan de wensen van transgender personen en hun rechten te erkennen, lijkt de maatschappij hen te willen demoniseren en hun het leven moeilijk te maken. De grote fout, waarmee we al eerder zijn geconfronteerd in verband met homoseksualiteit, is om het transgender zijn te presenteren als een stoornis die moet worden genezen of als een keuze die moet worden gecorrigeerd. Alsof het alleen maar gaat om een lifestylevoorkeur.'
Deze bespreking zou een heel boek worden als ik me zou gaan bezighouden met de interessante inhoud van dit boek: alle verbazingwekkende feiten (onderzoeksresultaten en waarnemingen) bij de mens en de andere primaten die duidelijk laten zien dat seksualiteit en gender zeer complex zijn, dat er een enorme hoeveelheid broodje-aapverhalen rond dit onderwerp de ronde doen, en - mijn eigen conclusie - dat het hoog tijd wordt dat dit ook wordt onderwezen op scholen. Veel mensen demoniseren onbewust, niet alleen uit onbegrip maar ook simpelweg uit onwetendheid. Dat invloedrijke mensen als Thierry Baudet, J.K. Rowling en voormalig UvA-docent Laurens Buijs klinkklare onzin verkondigen en haat en onbegrip jegens non-cismensen aanwakkeren helpt daarbij niet, en heeft in Nederland al tot gevolg gehad dat belangrijke emanciperende wetten geen doorgang hebben gevonden.
Sommige lezers vinden dit boek niet ver genoeg gaan of vinden Frans de Waal misogyn en dergelijke. Ik vermoed dat hier toch ook vooringenomenheid of angst/ongemak een rol speelt. Maar De Waal gaat hier ook enkele keren op in: het zou fijn zijn voor non-cismensen als uit onderzoek blijkt dat gender inderdaad 100% een cultureel concept is en gender dus niet zou bestaan; het zou gemakkelijk zijn als zou blijken dat de seksen (voor het gemak opgedeeld in mannen en vrouwen en een kleine groep interseksen op basis van biologische kenmerken) gemiddeld in helemaal niks verschillen. Maar Frans de Waal toont ook aan dat dat niet het geval is. Het blijkt echter niet altijd te gaan om wat volgens onze cultuur typisch masculien of feminien is, soms is de werkelijkheid zelfs andersom; en er is altijd variatie en er zijn altijd uitzonderingen. Ik, als non-binair persoon, kan daar goed mee leven. Het gaat er namelijk niet om dat mannen geen mannen meer mogen zijn en vrouwen geen vrouwen (iets dat overigens weinig non-cismensen beweren, anders dan sommige gangmakers ons willen laten geloven) - het gaat er om dat iedereen zichzelf zou moeten kunnen zijn, dus zowel cis- als non-cismensen, en dat iedereen in gelijkwaardigheid even gemakkelijk aan de maatschappij deel zou moeten kunnen nemen. En dit is ook wat Frans de Waal vindt.
Het enige opvallende vond ik dat De Waal het nauwelijks heeft over non-binairzijn. Er is wel een foto en beschrijving van een 'gender-nonconformerende chimpansee' met de opmerking dat dergelijke individuen meer voorkomen, bij alle soorten primaten: dieren die veel gedragingen vertonen van het geslacht waar ze biologisch gezien niet bij horen en vaak er zelfs anders uitzien. Daarbij geeft De Waal ook aan dat gender een glijdende schaal is. Toch lijkt het alsof hij het midden ervan alleen ziet als 'voor de helft masculien, voor de helft feminien' - maar dat is maar één van de non-binaire identiteiten. Ik vraag me af of De Waal ook mijn vorm van non-binairheid als wetenschapper (er)kent: a-gender, de algehele afwezigheid van een gendergevoel (net zoals a-seksuelen, die hij wel noemt, een afwezigheid van seksuele aantrekkingskracht ervaren). Hij spreekt ook zijn angst uit voor een genderneutrale samenleving: een maatschappij waar geen plaats is voor masculien of feminien, en noemt de 'genderneutrale opvoeding' als iets ongewenst waarbij geen plaats zou zijn om feminien of masculien te mogen zijn. Mijn ervaring binnen de groep van non-binaire personen is dat die angst meestal ongegrond is, veruit de meeste non-binaire personen hebben er geen moeite mee als anderen zich vrouw of man voelen. Bovendien hebben ik en mijn partner onze kinderen ook proberen 'genderneutraal' op te voeden, maar wij verstaan daaronder dat je je kinderen niet in het keurslijf dwingt van het cultureel bepaalde gender: dat je ze dus hetzelfde aanbiedt, maar dat de kinderen uiteindelijk zelf kiezen wat zij willen, dat is dus iets heel anders dan wat De Waal eronder verstaat. Daarbij is het denk ik niet verkeerd om af en toe de zaken om te draaien zodat kinderen leren dat alles mag en mogelijk is wat betreft gender.
Ik vermoed echter dat Frans de Waal het wel met mij eens zou zijn, aangezien hij voorvechter is van het idee dat iedereen mag zijn hoe die zich voelt.
Al met al is dit zo'n boek dat eigenlijk iedereen zou moeten lezen. Het gaat voor een groot deel overigens ook over ethologie (diergedrag) en over andere biologische zaken die stuk voor stuk zeer interessant zijn om te lezen, ook waar het veel minder gaat over het 'anders' zijn.