Een ambitieus project

Hoe te leven in tijden van grote veranderingen? Als mens in een door technologie gedetermineerde wereld, waarin we massaal verslaafd zijn geraakt aan onze smartphones. In tijden waarin het gezag van de traditionele elite afbrokkelt en de stem van het volk steeds luider klinkt, vooral op social media. Of zijn het in werkelijkheid de grote technologiebedrijven die de agenda bepalen? Het zijn relevante vragen die S (officieel: Sep, maar iedereen noemt hem ‘es’), een onderzoeker van begin 30 intensief bezighouden.

In Explicador, de debuutroman van Sander Pleij (1970) volgen we S op de ‘Glorieuze Dag’ waarop hij de laatste hand legt aan een baanbrekend manifest.
S wil het geheim van de menselijke creativiteit openbaren. Ontrafelen wat de mens uniek maakt. Niet gedreven door data, statistieken en algoritmen, maar juist gebaseerd op de ideeën van filosofen, schrijvers en kunstenaars. Pas wanneer de essentie van het menszijn vastligt kan worden overgegaan tot de ontwikkeling van een humaan computerbrein: een robotmens.

De vooraankondiging van een manifest waarin één van de meest existentiële vragen wordt beantwoord roept uiteraard hooggespannen verwachtingen op. In het licht van deze ambitie houdt Pleij zich uitstekend staande. Hij werpt interessante vragen op, introduceert nieuwe ideeën en schrijft op een vlotte, toegankelijke manier waardoor iedereen de materie kan begrijpen.

Hoofdpersoon S komt aanzienlijk minder capabel over. Hij zou een interessante vrije geest kunnen zijn, maar gedraagt zich eerder als een perverse figuur. De manier waarop hij met zijn halfzusje Ster omgaat is ronduit immoreel. Daarnaast komen zijn jeugdherinneringen, die als flashbacks in het verhaal zijn verwerkt, meestal niet boven het poep- en seksniveau uit. Desondanks waant S zich ‘de opoffering zelve’ en ‘een soort cyborg’.

Ondanks alle commotie rondom S, is de meest in het oog springende verhaallijn toebedeeld aan de Vlaamse dichter Paul van Ostaijen. Zijn vertrek naar Duitsland aan het einde van de Eerste Wereldoorlog is buitengewoon gedetailleerd en levendig uitgewerkt. Pleij excelleert eveneens in de passages over het samenspel tussen kunst en techniek.

Het uiteindelijke manifest maakt de grootse verwachtingen niet waar. Dat is jammer, maar niet onoverkomelijk. Het ontbreken van een allesomvattend antwoord biedt uiteraard juist ruimte om zelf na te denken over wat ons tot mens maakt. Om een beroep te doen op onze menselijke creativiteit en verbeelding; precies dátgene waar het in Explicador om draait.