Verhalen vertellen

Een boek in pasteltinten. Dat lijkt in de mode deze dagen. Er zijn recent meerdere boeken met zachte kleuren uitgekomen (Oroppa van Safae el Khannoussi, Camping van Maartje Wortel). Op de voorkant twee grote gloeilampen en een viertal rode gebouwen waarvan er twee op fabrieken lijken. De uitgever is Hollands Diep.
Het boek heeft 6 hoofdstukken. Die bestaan uit een titel en een jaar of een aantal jaren. Twee hoofdstukken bevatten een tijdreeks: 1971-1972 en 1983-1986. De overige vier hoofdstukken spelen in het jaar 1994.

Hoofdpersoon heet Dani. Hij en zijn vriend Igor wonen in een klein dorpje Taranivka genaamd in het noorden van de Oekraïne. Een dorpje met korte hete zomers en heel lange koude winters waar vrij weinig te doen is. In 1971 komt Pavel Dorosjenko in het dorp wonen. Hij is beide ouders verloren. Hij is anders dan de anderen. Brengt boeken mee en deelt deze met de andere kinderen. Hij vertelt verhalen.

En dan gebeurt er een enorme ramp. De kerncentrale van Tsjernobyl ontploft. En het dorp Taranivka wordt ontruimd. Het hoofdstuk 1983-1986 speelt in Kiev waar Dani uiteindelijk terechtkomt. Het zijn onrustige tijden. Dani ziet Pavel terug in de universiteit van Kiev waar die een zeer kritische speech houdt over het communisme en een beeld van Lenin kapotgooit.

De hoofdstukken met het jaar 1994 in de titel gaan over de zoektocht van Dani naar Pavel. Die vindt hij uiteindelijk terug op een verlaten legerbasis onder de rook van Tsjernobyl. Daar heeft Pavel een zender waar hij elke dag een aantal verhalen verteld van luisteraars die hem brieven hebben gestuurd.

Het boek beschrijft de interessante periode waarin het communisme en de Soviet Unie ten onder gaan. Bijna komisch zijn de verhalen uit de tijd dat Dani in een fabriek werkt die gloeilampen maakt en hoe men de meeste rare stunts uithaalt om aan de productie doelen te voldoen. Zo worden de doelen gesteld in kilo’s in plaats van in aantallen. Dus worden de lampen gevuld met beton en de pallets verzwaard.
Ook wordt het verhaal van de kernramp in Tsjernobyl verteld en alle impact die dat heeft gehad. Pavel en Igor sluiten zich aan bij het leger om de gevolgen van de kernramp te managen. Ook dat levert taferelen op die, als het onderwerp niet zo bloedserieus was geweest, ronduit hilarisch zijn. Geigertellers die het niet doen, het advies om vooral je mouwen naar beneden te laten en niet op te stropen om de straling tegen te houden.

De titel van het boek is De Onzichtbaren. Onzichtbaarheid is een belangrijk thema in het boek en komt op verschillende plekken en manieren terug. Het begint met het inleidende motto van het boek van Mikhail Bakoenin uit 1870. Bakoenin was één van de grondleggers van de Russische revolutie en oorspronkelijke communistische denkers. “Als wij de macht afzweren, met welk middel zullen wij de revolutie van het proletariaat dan aansturen? Welnu, met een kracht die onzichtbaar is, die door niemand herkend wordt, die aan niemand is opgelegd.’

Het zijn de onzichtbaren die ook de economie aan de gang houden. ‘De omvang van de machines en gebouwen was immens, en toch, zo zei Pavel, waren het arbeiders geweest, klein als mieren, die ervoor hadden gezorgd dat alles was blijven malen en roken.’
De onzichtbaarheid van het individu wordt ook nog versterkt door de communistische leer. ‘Onder het communisme verdween de mens’. ‘Het collectief was de rekeneenheid, het individu werd niet gezien. Dat principe lag besloten in het communisme.’, laat Nellen optekenen.

Ook de nucleaire deeltjes die vrijkwamen bij de kernramp van Tsjernobyl zijn onzichtbaar en ongrijpbaar en met het blote oog niet te zien. Dat is ook een uiting van het onzichtbaarheidsthema van het boek.

Verhalen vertellen is ook een belangrijk thema in het boek. Pavel is een verhalen verteller. Hij doet dat in het dorp waar hij Dani en Igor oude legendes en verhalen vertelt. Hij doet dat ook later met zijn radiozender. Daar wordt hij de nachtegaal genoemd. Omdat een nachtegaal zich niet laat zien, je kunt hem alleen horen. Hij vertelt de verhalen van individuele mensen en maakt ze zo als het ware de individuen weer zichtbaar. Ze kunnen zo in ieder geval gehoord worden.
Nellen legt ook uit wat de rol van verhalen vertellen was in de Sovjet Unie: ‘Verhalen van de SU hadden het vermogen om geloof en bijgeloof te verdrijven. En zo, aan de schrijftafels van de ministeries, ontstond de taal van het socialisme. Leuzen als ankers waarmee de Unie op haar plek werd gehouden, frasen van hogerhand die werden herhaald totdat ze waren vervlochten met de gedachten van miljoenen.’ Ook wel propaganda genoemd. Toch een krachtiger instrument dan wij hier in het Westen soms denken.

De Onzichtbaren is een goed doordacht boek wat verhaalt over een belangrijke periode in de geschiedenis. Het laat zien waarom in de basis het communisme geen levensvatbare maatschappij vorm was. De waarnemingen van Nellen zitten verstopt in het verhaal. De verhalen hoe de lampenfabriek functioneerde is daar een mooi voorbeeld van. Dat maakt het boek meer dan alleen ‘een verhaal’. Het geeft, tegelijkertijd, het boek echter ook iets krampachtigs. Iets belerends. Er moet iets uitgelegd worden. Een beetje teveel naar mijn mening. En dat is jammer want het gaat af van de spontaniteit van het verhaal zelf. Niet helemaal in balans. Maar wel erg interessant!