Dystopische roman vist naar waarheid en feiten in een maalstroom van technologie en fictie

Wanneer de populaire hoogleraar en filmmaker Jude Prior wordt gecanceld vanwege racistische en seksistische uitspraken in een video die op social media viral is gegaan, voelt collega Ditte zich verraden. Als professor literatuurwetenschap aan de Universiteit Maastricht heeft ze jarenlang met hem samengewerkt. Ze beschouwt Prior als een goede vriend en herkent hem totaal niet in de vrouwonvriendelijke leuzen die hij uit. Het bekijken van het filmpje geeft haar het gevoel ‘as if she’s trapped in an unimaginative version of Lewis Carroll’s wonderland.’ Al vroeg in Fake Fish van Josje Weusten wordt duidelijk dat het filmpje van Prior een deepfake is, bedacht en gemaakt met de app Fake It door filmstudenten Martin en Zac. Wat begint als een onschuldige studentengrap heeft niet alleen desastreuze gevolgen voor Prior, maar ook voor Martin. In een poging zijn daad te maskeren, organiseert hij in het plaatselijke filmtheater een filmavond vol films van Prior – van wie hij heimelijk groot fan is – en haalt daarbij de woede op de hals van een groep Prior haters. Wat de personages in het boek dan nog niet weten, is dat vanuit Duitsland een anti-fake news beweging in opkomst is die het eind van de Europese Unie inluidt.

Fake Fish is de debuutroman van Weusten, senior lecturer literatuur, poëzie en creatief schrijven aan de Universiteit Maastricht. Het verhaal speelt zich af tegen het dystopisch decor van deze stad. Dankzij de ligging vlak bij de Duitse en Belgische grenzen, is Maastricht snel in de greep van het nieuwe, totalitaire regime. Gaandeweg het boek wordt het leven in Nederland volledig onder strikte regels geplaatst: iedere vorm van fictie is verboden om de verspreiding van fake news tegen te gaan. De overheid verstrekt TOM’s (Toegestane Overheids Mobiel) en informatie van iedere inwoner staat vastgelegd in GOFACS (Gratis Overheids Feiten Applicatie Check Service). Fake Fish plaatst zich duidelijk in de dystopische traditie van George Orwell’s 1984 en het meer recente The Circle van Dave Eggers. Weusten weet haar dystopische wereld – waarin creativiteit en verbeelding verboden zijn en radiozenders muziek draaien zonder lyrics – geloofwaardig en angstvallig dichtbij vorm te geven, waarbij ze wisselt tussen de vertelperspectieven van Martin, zijn vriendin Eveline die psychologie studeert, docent Ditte en haar dochter Lou(na). Dit zorgt voor verschillende visies op de maatregelen die vanuit de overheid van kracht worden. Moet fictie het onderspit delven als het fake news uit kan bannen? Is de drang naar creatie wel volledig te monitoren of zelfs te verbieden? En wat is moreel verantwoord als echt en fake niet meer van elkaar te onderscheiden zijn?

Via levendige beschrijvingen en dialogen laat Weusten het schuren tussen de rebelse, creatieve Martin en de datagedreven Eveline. Ook tussen Ditte – die inmiddels bij een vluchtelingencentrum werkt – en de nog even volgzame Eveline botst het twee decennia later wanneer hun dochters Lou en Wolfke een relatie krijgen waarin de tieners elkaars creatieve talenten stimuleren. In contrast met de wereld van de personages, bevat Fake Fish veel verwijzingen naar literatuur(theorie), film(kritiek) en kunst (die de auteur, samen met enkele discussievragen, achter in het boek heeft verzameld). De meest opvallende is die naar het sprookje De kleine zeemeermin. Een samenleving zonder fictie wordt voor de lezer net zo leeg en unheimisch geportretteerd als een verraderlijk wateroppervlak waarbij door het boek heen de vraag wordt gesteld of de ‘feiten’ die naar boven komen drijven ook daadwerkelijk de ‘waarheid’ weerspiegelen. Weusten strooit met maritieme beschrijvingen van ‘sand-coloured’ haar, ‘ocean-green’ shirts en op de cover van Martins The Picture of Dorian Gray – the uncensored edition prijkt ‘a young man sitting near a shoreline.’

Het sprookje van Hans Christian Andersen neemt een tastbare plek in wanneer Fake Fish zich verplaatst naar Kopenhagen, de stad die met haar kenmerkende bronzen beeld een veilige haven blijkt te zijn voor iedereen die vrijer wil leven. Verliest Ariël haar stem zodra ze aan land komt, de personages in het boek worden eveneens van hun stem beroofd door de overheid die als een bloeddorstige haai iedere persoonlijke uiting onmogelijk maakt. Weusten voert personages met diverse achtergronden op en stipt veel thema’s aan. Van wit privilege, male gaze en queerliefde tot de vluchtelingencrisis, moeder-dochterrelatie en het klimaat. Samen met de zorgen over de groeiende invloed van de huidige technologische ontwikkelingen maakt het de roman binnen de dystopische traditie tot een onmiskenbaar product van deze tijd. Fake Fish zet de lezer aan het denken over fictie, verbeelding en jezelf op creatief vlak uiten – en hoe deze talenten misbruikt kunnen worden bij het innoveren van technologie en het creëren van fake news. Maar het laat bovenal zien dat ieder verhaal meerdere vertellers kent waaruit onophoudelijk nieuwe verhalen (verzinsels, waarheden en feiten) zullen voortvloeien.