Gruwelijk coming-of-age verhaal is een noodkreet aan jeugdzorg

Lief wezen van Wieke Hart en Rita Sterkeboer vertelt het aangrijpende coming-of-age verhaal van Rita Sterkeboer. Als kind van Henny en Piet Sterkeboer groeit zij op in een arm gezin in het Amsterdam van de jaren vijftig. De Tweede Wereldoorlog is net voorbij en heeft grote littekens achtergelaten. Om voor de jonge Rita nog onverklaarbare reden, heeft haar moeder al sinds haar geboorte een hekel aan haar. Ze mishandelt Rita. Henny legt de schuld van haar buitensporige acties bij Rita’s zogenoemde “indianenogen” en verwaarloost Rita en haar broertjes Henkie en Thiemen. Met haar vader Piet heeft Rita een betere band, maar hij is niet opgewassen tegen de emotionele uitbarstingen van zijn vrouw. Piet is daardoor veelvuldig weg van huis. Hij werkt lange dagen en ontwijkt Henny die, na een verwachtingsvolle – maar afgebroken – zangcarrière, nu als prostituee wildvreemde mannen in huis haalt.

Om het chronische geldgebrek van het gezin wat te verzachten, besluit Henny om de zesjarige Rita eveneens aan haar klanten te verhuren. Vanaf dat moment wordt het meisje regelmatig opgesloten in de achterkamer om het deze mannen ‘naar de zin’ te maken. Wanneer een oplettende buurvrouw Rita na een uitje met Oom Jan in een schrijnende toestand aantreft, wordt de kinderbescherming ingeschakeld. Rita komt in verschillende pleeggezinnen terecht waar ze ervaart hoe fijn een gezinsleven kan zijn, maar waar ze ook hard moet werken. Omdat Nederland in de jaren vijftig nog een verzuilde samenleving was, stond de kinderbescherming onder streng toezicht van het geloof. De familie Sterkeboer was katholiek waardoor Rita gedurende de perioden dat ze van pleeggezin wisselde, door voogden werd ondergebracht in katholieke tehuizen. Zo verbleef ze in kindertehuis Sint Jozef in Haarlem en bij de nonnen van de Goede Herder in Leiderdorp.

Lief wezen is het tweede boek van Hart die debuteerde met Strafkind dat ze samen met journalist Maria Genova schreef. Sterkeboer is een van de slachtoffers die in Strafkind werd geïnterviewd over het leed dat haar is aangedaan in een van de katholieke heropvoedingsgestichten van de Zusters van de Goede Herder. In Lief wezen beschrijft Hart de schokkende gebeurtenissen die ertoe hebben geleid dat Rita vanaf haar veertiende drie jaar lang dwangarbeid moest verrichten bij de nonnen van de Goede Herder. Veel meisjes die in deze kloosters gevangenzaten, hadden net als Rita erbarmelijke thuissituaties of zieke of dode ouders. Volgens de katholieke doctrine dienden zij hiervoor te boeten door middel van zwaar werk, discipline en bidden. Bij voogden, kinderrechters en andere instellingen was dit niet bekend, waardoor deze katholieke tehuizen als goed en veilig onderdak werden gezien.

Van (emotionele) mishandelingen, verkrachting en gedwongen abortus tot de scheldkanonnades van Henny; de afschuwelijke scènes volgen elkaar in Lief wezen in een razend tempo op. De jeugd van Rita zal de lezer niet onberoerd laten. Het is bijzonder pijnlijk om te lezen over zo’n jong meisje dat naar aanleiding van traumatische gebeurtenissen dissocieert, vaak nachtmerries heeft, in bed plast, verwaarloosd en ondervoed is, en waar niemand echt naar luistert. Eigenlijk is het met geen pen te beschrijven wat dit meisje allemaal heeft doorstaan. Toch weet Hart, aan de hand van interviews, foto’s en aantekeningen van Sterkeboer, de gruwelijke ervaringen van de jonge Rita zeer helder en doortastend onder woorden te brengen. Het boek leest vlot en maakt af en toe plaats voor intermezzo’s. Hierin wandelt Hart met Sterkeboer door Amsterdam en komt de auteur bij haar thuis langs. Tijdens deze ademruimtes vangt de lezer een glimp op van het huidige leven van de jonge Rita die in het boek beschreven staat.

Huiselijk geweld en kindermishandeling lopen als een rode draad door Lief wezen heen. De katholieke tehuizen konden in die tijd ongestoord hun gang gaan met het vernederen van jonge mensen. Onveilige thuissituaties werden door de toenmalige kinderbescherming te laat of helemaal niet opgemerkt. Passende hulp voor kinderen, maar ook voor hun ouders, bleef uit. Rita werd tussen pleeggezinnen en tehuizen door gewoon weer thuis bij haar moeder geplaatst. Hart beschrijft hoe makkelijk Rita’s moeder de voogden en kinderrechters kon bespelen, en dat een leugen als “last hebben van een tumor in mijn hoofd” voldoende was om grensoverschrijdend gedrag goed te praten. Hoewel Lief wezen zich voornamelijk in de jaren vijftig afspeelt, zijn dit soort misstanden in de jeugdzorg in de decennia daarna nooit verdwenen. Ook huiselijk geweld blijft tot op de dag van vandaag een sluimerend probleem in Nederland dat tijdens de coronapandemie bij iedere (dreigende) lockdown groter wordt. Behalve een gruwelijk coming-of-age verhaal is Lief wezen een noodkreet aan instellingen als jeugdzorg. Maar ook aan de gewone burger die hiervan wegkijkt.