Hallucinerende reis vormt een onvervalste roep om erkenning en begrip

Slachtoffers van seksueel misbruik kunnen jarenlang, soms zelfs levenslang, last hebben van een scala aan psychische en lichamelijke gevolgen. In Onderland (met de indringende ondertitel: 'gebaseerd op waargebeurde nachtmerries') poogt Alma Mathijsen de gevolgen van en coping met seksueel trauma te beschrijven. Mathijsen schrijft romans, korte verhalen en essays. Ze debuteerde in 2011 met Alles is Carmen. Haar boek Vergeet de meisjes werd genomineerd voor de shortlist van de BNG Bank Literatuurprijs. Het autobiografische Bewaar de zomer maakte kans op de Libris Literatuurprijs. Onderland is haar vijfde roman.

In de rauw geschreven proloog keert Harper tijdens een intense herbeleving terug naar haar zestienjarige ik. Schipperend tussen de werkelijkheid en het begin van wat later haar geconstrueerde binnenwereld zal worden, ziet ze flarden van een jongen met zijn ogen dicht bij elkaar. Er stroomt bloed in het doucheputje en ze voelt verwarring over wat zich zojuist heeft afgespeeld. Tegelijkertijd ligt Harper alleen op bed, een strip oxazepam ligt op het nachtkastje en het voelt alsof ze plotseling door het matras heen zakt: 'Mijn hoofd en mijn lijf spraken niet meer met elkaar.' Onderland beschrijft ze als een plek waar 'de mensen die gebroken zijn, die zelf van brokstukken, huid en bloed een nieuwe persoon moesten bouwen' zich bevinden; 'een land dat verborgen blijft voor ieder die niet hetzelfde heeft meegemaakt.' Mathijsen neemt de lezer mee op Harpers onwerkelijke reis door het uit trauma's opgebouwde Onderland. Gaandeweg staakt Harper haar destructieve afweermechanismen en laat ze zich meevoeren met negen lotgenoten en hun copingmechanismen.

Opgedeeld in korte hoofdstukken komen de pijnlijke verledens van Jan, Sanna, Levi, Papa, Mandy, Texas, Teun, Mieke en Fiona aan bod. Ieder personage heeft op minderjarige leeftijd te maken gehad met een vorm van seksueel misbruik. Het precieze misbruik beschrijft Mathijsen niet. Dat hoeft ook niet. Er heerst in Onderland een unheimische sfeer die de letteropmaak van de titels en de nachtmerrieachtige illustraties door het verhaal heen nog wat meer benadrukken. Elk hoofdstuk vangt aan met een herbeleving van het desbetreffende personage die voor de lezer niet altijd even duidelijk is, maar waaruit Harper een beeld destilleert van het misbruik.

Een vergelijking van Harpers reis met die van Lewis Carrolls Alice is snel gemaakt. Er zijn pratende bloemen, een kat, dubieuze kruispunten, tijd speelt een rol (Harper moet telkens weer door) en het zakken door het matras lijkt op de val van Alice door het konijnenhol. De verschillende binnenwerelden van de slachtoffers die Onderland bevolken zijn net als de gebieden in Wonderland hallucinerende oorden. Toch is de zwaarte van seksueel misbruik hier nooit ver weg. De keuze van Mathijsen om van deze binnenwerelden ongrijpbare gebieden te maken, vraagt veel van de lezer die tijdens het lezen voornamelijk in het duister tast. Onder de mistige lagen van afweermechanismen komt het uiteindelijk tot het blootleggen van copingmechanismen; van geestverruimende middelen en psychose tot een ingrijpende eetstoornis en herhaaldelijk dissociëren.

De complexiteit van de verschillende binnenwerelden van slachtoffers van seksueel misbruik en hun copingmechanismen bevragen of de huidige therapieën en behandelvormen van de geestelijke gezondheidszorg afdoende zijn. Slachtoffers voelen zich soms nauwelijks gehoord: 'Je hebt geen enkele vorm van autonomie, ze geloven gewoon niet dat jij weet wat goed voor je is.' De weg naar herstel ligt volgens Onderland dan ook niet zozeer bij de slachtoffers, maar bij 'de bovenwereld', de maatschappij die met erkenning en begrip het stilzwijgend schuldgevoel van slachtoffers van seksueel misbruik wat draaglijker zou maken.