Lezersrecensie
Een afschuwelijke geschiedenis, indrukwekkend verteld
Aanvankelijk koesterde ik enige aarzeling om dit boek aan te schaffen. Ik heb inmiddels een behoorlijk uitgebreide bibliotheek over de Tweede Wereldoorlog, stuk voor stuk door historici of ooggetuigen geschreven. De werkelijkheid is altijd grotesker en onvoorstelbaarder dan fictie. Maar goed, ik kocht destijds ook De welwillenden van Jonathan Littell en vond dat een geweldig boek. En toen ik Maarten ‘t Hart dit boek van Bert Natter, van wie ik nooit eerder iets las, zag aanprijzen besloot ik niet langer te twijfelen.
Het boek begint in het concentratiekamp Ravensbrück in Duitsland aan het einde van de oorlog, 20 april 1945 om precies te zijn, tien dagen voordat Hitler een kogel door zijn kop jaagt. Kanongebulder in de verte kondigt de Russen al aan. Het verhaal wordt verteld door een stuk of dertig figuranten uit deze wrange tragedie, die telkens in korte fragmenten vertellen over of stilstaan bij wat hen overkomt. Er zijn geen hoofdstukken, nergens worden de tekstfragmenten onderbroken, langzaam maar zeker slepen al deze mensen zich naar het onontkoombare einde.
De schrijver introduceert de Brits-Duitse vrouwenarts en SS-er Lance Weitze. Zijn moeder is Brits. Ik ben benieuwd of deze afkomst nog relevant wordt in dit boek. Dat blijkt echter niet het geval. Kon een half-Duitser zo gemakkelijk SS-er worden? Naar de BBC luisteren tijdens de oorlog en in een sjieke Mercedes rijden met gewone kentekenborden, in plaats van de gebruikelijke SS-nummerplaten?
En dan lees ik op pagina 116: Ook al bestaan zijn werkzaamheden voornamelijk in wachten. Dat ‘in’ is wel opmerkelijk. En op pagina 200 staat: Yolanta kan wel een hart onder riem gebruiken. En op pagina 265 weet Annemarie niet of ze mevrouw Gurp ‘langer’ hoorde zeggen of ‘zwanger’. Maar in het Duits is het verschil echt veel groter dan in het Nederlands: Schwanger of länger. En de SS-ers zullen echt geen Nederlands hebben gesproken. Verderop laat de schrijver ‘vijf’ rijmen op ‘rotwijf’ maar ook dat gaat in het Duits niet lukken. Ook heeft de schrijver een voorkeur voor minder gangbare woorden: Kriegerwitwe in plaats van Kriegswitwe, officiers in plaats van officieren bijvoorbeeld.
Maar terug naar het verhaal waarin zich een drama voltrekt in de gaskamer. Let op de formulering, alsof zich in een gaskamer ook nog iets anders dan een drama zou kunnen voltrekken maar dit is precies wat er gebeurt in die ruimte waarvoor Dante schreef: “Laat varen alle hoop, gij die hier binnentreedt.” Of waarover de bijbel schrijft: “Daar zal gejammer zijn en geknars van tanden.” De schrijver leidt ons stap voor stap naar dit drama toe en er dwars doorheen, gezien vanuit meerdere standpunten waardoor het dramatisch effect enorm versterkt wordt. Zou dit echt zo hebben kunnen gaan? Ja hoor, zo zou het echt gebeurd kunnen zijn.
Maar terug naar het boek waarin de schrijver goed zichtbaar maakt hoe een onvoorstelbare chaos kon ontstaan in de laatste dagen van de oorlog. Hoe kampcommandanten onmogelijke opdrachten kregen, binnen één of twee dagen hun complete gevangenenvoorraad door de gaskamers en crematoria moesten jagen. Niet één gevangene mocht in handen van de naderende vijand vallen. De dodenmarsen naar nergens werden in gang gezet. Complete waanzin!
Een kleine misslag in het verhaal: de oudste zoon aan de telefoon met zijn vader; de jongste zoon is al de hele avond vermist; de vader zegt tegen de oudste zoon: ik zag jou daar toch staan? En niet je broertje? Dan vraagt de oudste zoon: waar was u dan toen u mij zag? Zou het joch echt op zo’n vraag gekomen zijn? En dan vraagt hij ook nog, en dat geloof ik echt niet: was u daar alleen?
Zoals het ook moeilijke geloven is dat de kleinste zoon niet onmiddellijk was opgevallen door zijn kleding.
Nog een ongeloofwaardig voorval: de kampcommandant slaat op de vlucht met een gevangen genomen Engelse dame als onderpand. Als hij hevig moet pissen verlaat hij de auto maar laat zijn pistool op de voorbank liggen. Gelooft u dat?
Hoofdpersoon in deze wrange roman is Obersturmführer Karl Zehlendorf, mislukt pianist en overtuigd nazi, jodenhater pur sang die zichzelf wijs probeert te maken dat hij een moreel voorbeeldig mens is, toch? Hij was slechts plaatsvervangend chef van een concentratiekamp maar wel de uitvoerder van de gaskamer- en crematoriumprogramma’s. Hij verkrachtte joodse vrouwen en ook zijn eigen secretaresse moest worden opgeofferd aan zijn geilheid. Hoe zag zijn entourage eruit? De SS-er die het blauwzuur in de gaskamer losliet was een filosofiestudent, die nadacht over Kant en Schopenhauer, maar het intellectueel niet voor elkaar kreeg met zijn denkvermogen te beredeneren dat zijn handelen daar boven op die gaskamer moreel op geen enkele wijze te rechtvaardigen viel. De joodse gevangenen die tezamen het Sonderkommando vormden en die hun geloofsgenoten door de gaskamer en het crematorium leidden, leefden slechts werktuiglijk om de dood nog enkele dagen uit te kunnen stellen, ze spraken niet met elkaar en wisten niets van elkaar. De een was musicus, de ander arts, de derde journalist en schrijver.
Wat bezielt een schrijver om juist dit verhaal te willen schrijven. Wat kun je in vredesnaam nog toevoegen aan de enorme stroom holocaustliteratuur? Bert Natter deed het en hij schreef een overtuigende roman. Niet vaak vallen werkelijkheid en fictie zo samen. Eigenlijk kan ik alleen De welwillenden hier noemen. Deze boeken laten zich niet met elkaar vergelijken. Dit Aan het einde van de oorlog vertelt een petit histoire die in alle andere omstandigheden zou worden gekenschetst als een tragische samenloop van omstandigheden. Juist de context van de holocaust maakt dat dit verhaal een extra lading krijgt en uiteindelijk vertelt de schrijver zijn verhaal op een majestueuze manier. De verschrikking, de waanzin, de chaos, de morele ondergang, de overrompeling door de Russische troepen, de instorting van het Derde Rijk, werkelijk al deze facetten heeft hij op een indrukwekkende wijze beschreven. En de context van de holocaust en de nazi ideologie is historisch volkomen verantwoord, juist en geloofwaardig beschreven. En dat is toch echt een enorme prestatie, begin er maar eens aan. Bert Natter deed dat en stelt bepaald niet teleur. En je wil dit verhaal maar door blijven lezen, op elke pagina scan ik eerst wie hier aan bod komt, je wil met alle geweld lezen wat de volgende stappen zijn, hoe het verhaal zich ontrolt, of en hoe de waarheid aan het licht komt en wat daarvan de gevolgen zullen zijn. En ook al weet je dat de nazi’s in hun paranoia en wraakzucht tot de meest verschrikkelijke daden zullen besluiten, je wil weten hoe het afloopt, terwijl je die afloop allang voorgeschoteld kreeg. Ondanks die paar tekortkomingen een indrukwekkend boek!
Enno Nuy
April 2025
Het boek begint in het concentratiekamp Ravensbrück in Duitsland aan het einde van de oorlog, 20 april 1945 om precies te zijn, tien dagen voordat Hitler een kogel door zijn kop jaagt. Kanongebulder in de verte kondigt de Russen al aan. Het verhaal wordt verteld door een stuk of dertig figuranten uit deze wrange tragedie, die telkens in korte fragmenten vertellen over of stilstaan bij wat hen overkomt. Er zijn geen hoofdstukken, nergens worden de tekstfragmenten onderbroken, langzaam maar zeker slepen al deze mensen zich naar het onontkoombare einde.
De schrijver introduceert de Brits-Duitse vrouwenarts en SS-er Lance Weitze. Zijn moeder is Brits. Ik ben benieuwd of deze afkomst nog relevant wordt in dit boek. Dat blijkt echter niet het geval. Kon een half-Duitser zo gemakkelijk SS-er worden? Naar de BBC luisteren tijdens de oorlog en in een sjieke Mercedes rijden met gewone kentekenborden, in plaats van de gebruikelijke SS-nummerplaten?
En dan lees ik op pagina 116: Ook al bestaan zijn werkzaamheden voornamelijk in wachten. Dat ‘in’ is wel opmerkelijk. En op pagina 200 staat: Yolanta kan wel een hart onder riem gebruiken. En op pagina 265 weet Annemarie niet of ze mevrouw Gurp ‘langer’ hoorde zeggen of ‘zwanger’. Maar in het Duits is het verschil echt veel groter dan in het Nederlands: Schwanger of länger. En de SS-ers zullen echt geen Nederlands hebben gesproken. Verderop laat de schrijver ‘vijf’ rijmen op ‘rotwijf’ maar ook dat gaat in het Duits niet lukken. Ook heeft de schrijver een voorkeur voor minder gangbare woorden: Kriegerwitwe in plaats van Kriegswitwe, officiers in plaats van officieren bijvoorbeeld.
Maar terug naar het verhaal waarin zich een drama voltrekt in de gaskamer. Let op de formulering, alsof zich in een gaskamer ook nog iets anders dan een drama zou kunnen voltrekken maar dit is precies wat er gebeurt in die ruimte waarvoor Dante schreef: “Laat varen alle hoop, gij die hier binnentreedt.” Of waarover de bijbel schrijft: “Daar zal gejammer zijn en geknars van tanden.” De schrijver leidt ons stap voor stap naar dit drama toe en er dwars doorheen, gezien vanuit meerdere standpunten waardoor het dramatisch effect enorm versterkt wordt. Zou dit echt zo hebben kunnen gaan? Ja hoor, zo zou het echt gebeurd kunnen zijn.
Maar terug naar het boek waarin de schrijver goed zichtbaar maakt hoe een onvoorstelbare chaos kon ontstaan in de laatste dagen van de oorlog. Hoe kampcommandanten onmogelijke opdrachten kregen, binnen één of twee dagen hun complete gevangenenvoorraad door de gaskamers en crematoria moesten jagen. Niet één gevangene mocht in handen van de naderende vijand vallen. De dodenmarsen naar nergens werden in gang gezet. Complete waanzin!
Een kleine misslag in het verhaal: de oudste zoon aan de telefoon met zijn vader; de jongste zoon is al de hele avond vermist; de vader zegt tegen de oudste zoon: ik zag jou daar toch staan? En niet je broertje? Dan vraagt de oudste zoon: waar was u dan toen u mij zag? Zou het joch echt op zo’n vraag gekomen zijn? En dan vraagt hij ook nog, en dat geloof ik echt niet: was u daar alleen?
Zoals het ook moeilijke geloven is dat de kleinste zoon niet onmiddellijk was opgevallen door zijn kleding.
Nog een ongeloofwaardig voorval: de kampcommandant slaat op de vlucht met een gevangen genomen Engelse dame als onderpand. Als hij hevig moet pissen verlaat hij de auto maar laat zijn pistool op de voorbank liggen. Gelooft u dat?
Hoofdpersoon in deze wrange roman is Obersturmführer Karl Zehlendorf, mislukt pianist en overtuigd nazi, jodenhater pur sang die zichzelf wijs probeert te maken dat hij een moreel voorbeeldig mens is, toch? Hij was slechts plaatsvervangend chef van een concentratiekamp maar wel de uitvoerder van de gaskamer- en crematoriumprogramma’s. Hij verkrachtte joodse vrouwen en ook zijn eigen secretaresse moest worden opgeofferd aan zijn geilheid. Hoe zag zijn entourage eruit? De SS-er die het blauwzuur in de gaskamer losliet was een filosofiestudent, die nadacht over Kant en Schopenhauer, maar het intellectueel niet voor elkaar kreeg met zijn denkvermogen te beredeneren dat zijn handelen daar boven op die gaskamer moreel op geen enkele wijze te rechtvaardigen viel. De joodse gevangenen die tezamen het Sonderkommando vormden en die hun geloofsgenoten door de gaskamer en het crematorium leidden, leefden slechts werktuiglijk om de dood nog enkele dagen uit te kunnen stellen, ze spraken niet met elkaar en wisten niets van elkaar. De een was musicus, de ander arts, de derde journalist en schrijver.
Wat bezielt een schrijver om juist dit verhaal te willen schrijven. Wat kun je in vredesnaam nog toevoegen aan de enorme stroom holocaustliteratuur? Bert Natter deed het en hij schreef een overtuigende roman. Niet vaak vallen werkelijkheid en fictie zo samen. Eigenlijk kan ik alleen De welwillenden hier noemen. Deze boeken laten zich niet met elkaar vergelijken. Dit Aan het einde van de oorlog vertelt een petit histoire die in alle andere omstandigheden zou worden gekenschetst als een tragische samenloop van omstandigheden. Juist de context van de holocaust maakt dat dit verhaal een extra lading krijgt en uiteindelijk vertelt de schrijver zijn verhaal op een majestueuze manier. De verschrikking, de waanzin, de chaos, de morele ondergang, de overrompeling door de Russische troepen, de instorting van het Derde Rijk, werkelijk al deze facetten heeft hij op een indrukwekkende wijze beschreven. En de context van de holocaust en de nazi ideologie is historisch volkomen verantwoord, juist en geloofwaardig beschreven. En dat is toch echt een enorme prestatie, begin er maar eens aan. Bert Natter deed dat en stelt bepaald niet teleur. En je wil dit verhaal maar door blijven lezen, op elke pagina scan ik eerst wie hier aan bod komt, je wil met alle geweld lezen wat de volgende stappen zijn, hoe het verhaal zich ontrolt, of en hoe de waarheid aan het licht komt en wat daarvan de gevolgen zullen zijn. En ook al weet je dat de nazi’s in hun paranoia en wraakzucht tot de meest verschrikkelijke daden zullen besluiten, je wil weten hoe het afloopt, terwijl je die afloop allang voorgeschoteld kreeg. Ondanks die paar tekortkomingen een indrukwekkend boek!
Enno Nuy
April 2025
1
4
Reageer op deze recensie
