Een indringend portret van de Poolsde ondergrondse door Jan Karski
Uitgeverij Cossee, 400 pagina,s plus Nawoord en notenapparaat
Vertaald door Olaf Brenninkmeijer
September 1939, de Duitsers en de Russen vallen Polen binnen en verdelen het land onder elkaar. Jan Karski (geboren Jan Kozielewski, 1914-200) wordt gemobiliseerd maar al snel door de Russen ingerekend. Het lukt hem zich te vermommen als gewoon soldaat waardoor hij in aanmerking komt voor gevangenenruil met onvrijwillige arbeidsdienst als toekomstscenario. Het lukt hem aan de Duitsers te ontsnappen om er achter te komen dat het Poolse leger is verslagen, dat zijn land niet meer bestaat en dat het verzet is gebroken. Via een oude vriend raakt hij betrokken bij het Poolse verzet dat op dat moment een zieltogend bestaan leidde.
Interssant is de ontmoeting tussen Karski en Wladyslav Sikorski (1881-1943) premier van de Poolse regering in ballingschap in Angers Frankrijk, die er sterk voor pleitte dat “het naoorlogse Polen door vrije politieke partijen zou moeten worden opgebouwd, door de vakbonden, door mannen met kennis en ervaring, die bovendien dan goede wil zijn, en niet door een kleine , geprivilegieerde kliek.” Hoe anders zou het lot van dat naoorlogse Polen vorm worden gegeven. Sikorsky zou dat evenwel niet meer meemaken. Hij zou onder verdachte omstandigheden aan zijn einde komen waarbij ook een rol weggelegd zou zijn voor de Britse spion Kim Philby. Overigens vertrok de Poolse regering in ballingschap na de Franse capitulatie uit Angers en aanvaardde de uitnodiging van Churchill om naar Engeland te komen. De regering in ballingschap bleef aan tot 1990 en hief zichzelf toen pas op na de installatie van Lech Walensa als Poolse president. De vier belangrijkste politieke bewegingen in Polen - de socialisten, de nationale beweging, de Boerenpartij en de christelijke arbeidersbeweging - waren alle voorstander van de parlementaire democratie. De vooroorlogse machthebbers hadden die democratie juist ernstig uitgehold en beperkt onder druk van de autocratische regimes van Hitler en Stalin in hun onmiddellijke buurlanden.
Samenwerken met de Duitsers is in Polen in die jaren nooit voorgekomen. Verraders werden ter dood gebracht. Ook in het verzet was infiltratie of collaboratie niet bespreekbaar. Dat de Poolse regering in en vanuit ballingschap opereerde was doelbewust beleid. Alleen op die manier kon de continuïteit van de Poolse staat en van het verzet worden gegarandeerd. Opvallend is de hoge mate van professionaliteit van het verzet in Polen en Karski geeft daar voortdurend blijk en vele voorbeelden van. Karski zelf zou een belangrijke rol vervullen in de communicatie tussen de vier belangrijkste politieke stromingen in Polen en de regering in ballingschap en de internationale gemeenschap.
Ondertussen leest zijn verslag als een spannende avonturenroman, Karski maakt in een paar maanden meer mee dan een gewoon mens gedurende heel zijn leven. En onderweg vallen nogal wat dierbaren ten prooi aan de Gestapo. Bijna klinisch schrijft Karski dan dat ze waren opgepakt, gefolterd en terechtgesteld. Hoe hij zich daaronder voelde vertrouwt hij nergens aan het papier toe.
Ondertussen daagde bij de Polen, die aanvankelijk dachten dat de oorlog niet lang zou duren, het besef, zeker na de capitulatie door de Fransen, dat de oorlog veel langer zou gaan duren dan men tot dan toe had verondersteld. De ondergrondse leerde snel van zulke jammerlijke vergissingen en de organisatie professionaliseerde in hoog tempo.
Heel interessant is het hoofdstuk over de ondergrondse pers. De Gestapo had daar grote belangstelling voor omdat men daarmee een beeld kon krijgen van wat de Polen wisten, waar hun informatie vandaan kwam en ook hoopte men inzicht te krijgen in de ondergrondse informatiestructuur. Sommige uitgevers stuurden uit een soort balorigheid hun krant zelfs rechtstreeks naar de Gestapo! Het laat zich raden dat er geregeld veel slachtoffers vielen wanneer de Gestapo weer eens een drukkerij opdoekte.
Juist omdat uit alles blijkt dat de Poolse ondergrondse een enorm hoog organisatieniveau kende ben je des te nieuwsgieriger naar de concrete resultaten die door het verzet werden geboekt. Daarover geeft Karski echter nauwelijks enige informatie. Met één uitzondering: de educatieve afdeling van de ondergrondse gaf in 1942 les aan vijfentachtigduizend kinderen en er werden in dat jaar 1.700 middelbareschooldiploma’s uitgereikt.
Het behoeft geen nader betoog dat de toestand voor de Poolse joden volstrekt hopeloos en uitzichtloos was. Ze werden niet overwonnen, ze werden uitgeroeid. En ze waren zich maar al te zeer bewust van hun verschrikkelijk lot. Ook de Poolse ondergrondse zou hier niets aan kunnen veranderen. Drie miljoen Poolse joden zouden de dood vinden gedurende de oorlog. Jammer is dat Karski nogal spaarzaam is met dateringen maar het lijkt er toch sterk op dat de Polen in oktober 1942 nauwelijks op de hoogte waren van het lot van hun joodse landgenoten!
Joodse voormannen stelden voor Karski in het getto binnen te smokkelen en ook in een van de vernietigingskampen zodat hij met eigen ogen kon zien wat het lot was van de daar naartoe gedeporteerde gevangenen. De Joodse leiders hadden tal van eisen die Karski namens hen over moest brengen aan de geallieerden. Maar tot mijn grote verbazing kwam niemand op het idee de Duitse en Poolse spoorwegen kapot te bombarderen. Daarmee zou het transport van joden en andere gevangenen naar de vernietigingskampen de facto onmogelijk zijn geworden.
De beschrijving van zijn twee bezoeken aan het getto in Warschau zijn even kort als verschrikkelijk. Hierna bezocht hij het vernietigingskamp Belzec, waar Karski als een Oekraïens bewaker naar binnen werd gesmokkeld. Opmerkelijk dat Karski of de vertaler hier nog sprak van ‘de Oekraïne ’. Ook deze beschrijving is wel erg beknopt maar laat niet na forse indruk te maken door de ongekend wrede wijze waarop de nazi’s zich hier van de joden ontdeden.
Dan gaat Karski op reis naar de Poolse regering in ballingschap in Londen. Een avontuurlijke reis die hem uiteindelijk in Barcelona brengt waar Karski op zoek gaat naar “het consulaat van een bevriende staat”. Waarom hij hier niet gewoon het land noemt begrijp ik niet. Gelukkig bieden de noten uitsluitsel. Na London reist hij door naar de Verenigde Staten waar hij een ontmoeting heeft met president Roosevelt.
Karski schrijft heldere taal, hij rapporteert zakelijk en lijkt geëmotioneerde formuleringen te vermijden. Dat is ook niet onlogisch: het verzet is erop gericht de plannen van de agressor zoveel mogelijk te dwarsbomen en saboteren enerzijds en het treffen van maatregelen en concrete acties voor de terugkeer naar een democratie na afloop van de vijandigheden anderzijds. Dat zijn, hoe je het ook bekijkt, taken die maximale concentratie en toewijding vereisen. Er is tijd noch energie om al te zeer stil te blijven staan bij de verschrikkingen die het vijandige regime veroorzaakt. En al teveel emoties kan de verzetsman of -vrouw zich simpelweg niet veroorloven.
Er volgt nog een nawoord door Céline Gervais-Francelle maar de uitgever vindt het niet nodig ons te vertellen wie zij is en waarom juist zij gevraagd werd dit nawoord te schrijven. Ik vind dat een ernstige omissie. Ook op internet heb ik deze informatie niet kunnen achterhalen. Bij bol.com staat zij zelfs vermeld als co-auteur! How can? Mevrouw Gervais meldt dat Karski in de eerste versie van zijn boek abusievelijk vermeldde dat hij door een Estse bewaker kamp Belzec was binnengesmokkeld. Maar in het boek dat ik las, tweede druk uit 2012, is toch sprake van een Oekraïense bewaker. Welke versie is dit dan?
Enfin, na de oorlog verzeilde Karski al snel in onontwarbare geo- en partijpolitieke twisten, hij raakte her en der uit de gratie om elders weer bewierookt te worden. Hoe het ook zij, niemand kan er om heen dat Jan Karski de wereld al in 1942 kond deed van het afschuwelijke lot dat de (Poolse) joden beschoren was, nog even afgezien van het feit dat de nazi’s al in de vroege jaren dertig concentratiekampen oprichtte en je moest wel grenzeloos naïef zijn te willen geloven dat wie daar opgeborgen werd er zonder kleerscheuren van af zou komen.
De tragiek van Polen is geboren uit de geografische ligging van het land tussen twee geregeld expansieve grootmachten in. De Poolse ondergrondse werd nooit gekenmerkt door collaboratie of verraad en was diep doordrongen van de noodzaak van de democratie. Maar daarvoor moesten de Polen nog tot 1990 wachten. Jan Karski schreef een voortreffelijk een goed gedocumenteerd boek met een zeer uitgebreid notenapparaat over de Poolse ondergrondse. Je kunt leed niet met leed vergelijken maar uit de enorme hoeveelheid documenten over het lot van Polen gedurende de laatste oorlog is wel duidelijk dat dit land onwaarschijnlijk hard getroffen werd. Het Duitse (en Russische) geweld was niets ontziend en ongekend hard. Op Pools grondgebied bevonden zich vele concentratiekampen naast de zes grote uitroeiingskampen Auschwitz (1.100.000 doden), Belzec (434.000 doden), Chelmno (150.000 doden), Majdanek(300.000 doden), Sobibor (170.000 doden) en Treblinka (900.000 doden). Allemaal namen die je de stuipen op het lijf jagen, ook nu nog. Ik citeer Paul Celan nog maar eens: Der Tod ist ein Meister aus Deutschland.
Enno Nuy
Oktober 2024
Met dank aan Anneke Gieling die me op dit boek attendeerde.
Dit boek werd uitstekend vertaald door Olaf Brenninkmeijer. Ik kwam de volgende ongerechtigheden tegen die een goede eindredactie niet hadden mogen passeren.
P125 zijn strategische inzicht
P199 hij was een typische Poolse officier
P375 hier is sprake van ‘gastheren’ maar er wordt gerefereerd aan een Spaans echtpaar
Reageer op deze recensie
Meer recensies van ennonuy
Gesponsord
Een diepgravend onderzoek naar de meest mysterieuze politieke moord van de 20e eeuw, die op de Amerikaanse president John F. Kennedy.
Een indringend verhaal op het scherp van de snede, vanuit de belevingswereld van de strafrechtadvocate die als slachtoffer moet strijden voor een eerlijke behandeling onder het recht waar ze altijd in heeft geloofd.
Hetzelfde boek lezen brengt mensen samen: je hebt direct iets om over te praten! Daarom lezen we in november met heel Nederland 'Joe Speedboot' van Tommy Wieringa. Je haalt het boek gratis op bij je bibliotheek.
'Bevreemdend, mysterieus en ongelofelijk. Esther Gerritsen maakt het onbereikbare perspectief herkenbaar.' – Jury Boekenbon Literatuurprijs 2024 over Gebied 19
Nieuwe, prachtige roman van dé literaire stem uit Ierland, Sally Rooney.
Dog Man is terug met een spannend nieuw avontuur! Een stinkdier zorgt voor een groot drama: Dog Man ruikt verschrikkelijk
Een radicaal eerlijk en aangrijpend onderzoek van een dochter die niet alleen de moeizame relatie met haar moeder probeert te begrijpen, maar ook de verstoorde relatie tot haar eigen lichaam.
Speurend naar eeuwenoude ruïnes en kastelen, objecten en kunstwerken, reisroutes en slagvelden slalomt Bart Van Loo door de Lage Landen.
Een nieuwe Baantjer is altijd een goed cadeau! Op een voorjaarsochtend wordt het lichaam van Ron Doomerik aangetroffen in zijn appartement aan de Amsterdamse Houtkade. Er steekt een mes in zijn rug.
Een magische reis naar Fantasia is een nieuwe versie van het avontuur Lang Leve Fantasia van Geronimo Stilton met extra veel avontuur en veel meer illustraties. Superdikke editie met 3D-beeld, geuren en vele andere extra's!
Een betoverend cadeauboek, met linnen omslag, poëtisch vertaald door Imme Dros.
De manga over een avontuurlijke eenhoorn voor 9+. Unico's liefde heeft Venus en haar handlanger Byron wakker gemaakt, die hen allebei willen vernietigen!
De uiterwaarden, de laatste Nederlandse wildernis. Een schitterend halfland van angst en hoop, ingeklemd tussen hoge dijken, waar alles permanent verandert en niets is wat het lijkt.
Meester Jesper gaat op schoolkamp met de kinderen uit groep 8. De directeur, mevrouw Azijnvijver, heeft één strenge eis: geen telefoons mee op kamp.
Meester Mark verzamelde de allerleukte taalfoutjes en kinderlogica over feesten en feestjes: van verjaardag tot kerst, en van sint tot de geboorte van een baby.
Op zoek naar avontuur en de waarheid over haar moeder, wordt Cato meegesleurd op een gevaarlijke reis door tijd en herinneringen - Gouden Griffel-winnaar in een luxe uitgave!
Een zeer vooraanstaand forensisch antropoloog claimt dat in het kunstwerk gebruik is gemaakt van een menselijk bot.
Diep verscholen in de Appalachen ligt de McAlpine Lodge, waar Will en Sara hun huwelijksreis doorbrengen. Het resort is een afgelegen paradijs op aarde, behalve dan dat iedereen er liegt.
Het langverwachte vervolg op Koninkrijk. Een thriller over verloren zielen, familiebanden en dodelijke loyaliteit.
Vergeet wat je weet over het continent Afrika. Zeinab Badawi duikt in het verleden van haar geboortecontinent, de geboorteplek van de mensheid.
Waar we onze kinderen in de fysieke wereld steeds meer overbeschermen, laten we hen in de digitale wereld vogelvrij – met desastreuze gevolgen voor hun mentale welzijn.
In dit derde deel van 'De memoires van Abel Sikkink' zien we Parijs en het grillige Europa van de tweede helft van de negentiende eeuw.
De ineenstorting van welvaartsstaten, supercyclonen, megadroogtes, extreemrechts extremisme, ongebreidelde virussen, energietekorten, cyberaanvallen: de mensheid beweegt zich richting een tijdperk van permanente crisis.
Dit boek wijst de weg naar een energieker leven. Je wakkert het vuur in je leven weer aan!
