Lexicon over licht en donker

Simon Stranger (1976) schreef al meerdere succesvolle (kinder)boeken. Blijf hun namen noemen is een op waarheid gebaseerd verhaal over zijn schoonfamilie.

De Joodse Hirsch wordt in het Noorse Trondheim in 1942 door de nazi’s gearresteerd en enkele maanden later geëxecuteerd. Hij is het slachtoffer van één van de vele vergeldingsacties die de SS’ers uitvoerden.
De auteur richt zich in het boek tot deze Hirsch, de overgrootvader van zijn vrouw. Doordat hij in de tweede persoon schrijft, komt het hele verhaal nog indringender over. Je ziet als het ware Hirsch voor je staan, alsof hij naar je luistert.

In het boek wordt ook het verhaal verteld van de grootste Noorse nazi-crimineel Henry Rinnan. Deze brute, meedogenloze moordenaar had tijdens de oorlog zijn intrek genomen in een villa, waar hij de verschrikkelijkste oorlogsmisdaden pleegde. Enkele jaren na de oorlog komt de schoonmoeder van de auteur in deze villa te wonen en brengt een gedeelte van haar kinderjaren er door. Zo ontstaat er een tweeluik met aan de ene kant het dramatische verhaal van de arrestatie en executie van Hirsch en met aan de andere kant de reconstructie van hoe het leven van Henry Rinnan moet zijn geweest en hoe hij zo verschrikkelijk slecht heeft kunnen worden. Dit gedeelte wordt in de derde persoon verteld, wat het verhaal over Hirsch extra persoonlijk doet overkomen.

Het interessante van dit boek is, dat elk hoofdstuk begint met een letter van het alfabet. De originele titel is dan ook (vrij vertaald door mijzelf en Google): Encyclopedie over licht en donker. Het verhaal van Hirsch en Rinnan wordt verteld, afgewisseld met thema’s, woorden en associaties die beginnen met de desbetreffende letter van het hoofdstuk. Het is geen simpel abc’tje, er is echt over nagedacht en alles wat wordt verteld is relevant. Ondanks dit alfabetsysteem is het verhaal zo goed als chronologisch. Een hele enkele keer hapert het verhaal wel, zoals bij de letter P, waar de auteur over de pogroms vertelt. Een heel belangrijk stuk geschiedenis, maar het haalt even de vaart uit het verhaal over Hirsch en Rinnan.
Ik vermoed dat de vertaalster een flinke klus aan dit boek heeft gehad, omdat uiteraard niet alle woorden in het Noors met dezelfde letter beginnen als in het Nederlands. Toch is dit helemaal goed gekomen, met enige vrijheid van de vertaalster, maar zonder het verhaal geweld aan te doen.

Stranger heeft een prettige manier van schrijven en hij zuigt je mee de geschiedenis in. Hij begint het boek met het vertellen over struikelstenen. “In de Joodse traditie wordt gezegd dat een mens twee keer sterft. De eerste keer als het hart stopt met slaan en de hersenactiviteit stopt (…) de tweede keer als de naam van de dode voor de laatste keer gezegd, gelezen of gedacht wordt (…) want dan pas is diegene echt weg, weggestreept uit het leven op aarde.” In diverse steden in Europa worden stenen geplaatst bij de huizen waar Joden hebben gewoond voor ze werden afgevoerd, met daarin hun naam gebeiteld. Zo worden ze nooit meer vergeten. Dit gegeven verklaart de Nederlandse titel van dit boek, Blijf hun namen noemen. Ook in mijn geboorteplaats Deventer liggen veel van deze struikelstenen, ik heb het altijd een heel mooi symbool gevonden.

“Lieve Hirsch. Dit is een poging om de tweede dood uit te stellen en de vergetelheid weg te schuiven, want ook al kan ik nooit het hele verhaal vertellen over wat er met je gebeurde, ik kan stukjes ervan naar boven halen, ze samenvoegen en tot leven brengen wat verdwenen is. Ik ben geen Jood, maar mijn kinderen, jouw achterachterkleinkinderen, hebben Joods bloed. Jouw verhaal is hun verhaal. Hoe kan ik, als vader, proberen deze haat te verklaren?”

Het is Stranger heel goed gelukt om het verhaal van zijn schoon-overgrootvader zeer realistisch weer te geven, met behulp van diverse feiten aangevuld met de verhalen van zijn schoonmoeder. Vooral het eind heeft hij heel indringend weten te maken. Een verhaal dat je niet snel loslaat.