Direct, uit eerste hand

Als zesentwintigjarige vertrekt de Joodse basisarts Eddy de Wind (1916-1987) vrijwillig naar Westerbork om daar in het ziekenhuisje te assisteren. De Joodse Raad heeft hem toegezegd dat zijn functie een garantie is dat hij niet op transport naar het oosten zal worden gezet en tevens dat zijn moeder, met wie hij een innige band heeft, ook van transport gevrijwaard zal blijven. Het is een valse belofte. Bij aankomst in Drenthe blijkt moeder De Wind al afgevoerd en in Auschwitz te zijn vergast. Ook Eddy wordt op 14 september 1943 op de trein naar Auschwitz gezet, samen met zijn jonge vrouw Friedel. Direct na de bevrijding van het concentratiekamp in januari 1945 door de Russen, schrijft Eddy de Wind zijn ervaringen in het kamp op in een dik schrift van een SS-er dat hij heeft gevonden. Om afstand te kunnen nemen en kritisch te kunnen beschrijven hoe hij zich probeert te handhaven, gebruikt hij de naam Hans voor de protagonist.

Het grootste deel van zijn tijd in het kamp werkt Hans als Pfleger, hij verblijft in Blok 9. Friedel – haar werkelijke naam gebruikt De Wind wel – komt terecht in Blok 10 en zodoende vangen zij af en toe een glimp van elkaar op. Blok 10 is het gebouw waar medische experimenten op vrouwen worden uitgevoerd door Lagerarzt Jozef Mengele (De Wind noemt diens naam bewust niet, omdat ‘iedere’ Lagerarzt tot dergelijke misdaden in staat is). Een van de grootste oorlogsmisdadigers die de geschiedenis ooit heeft meegemaakt, is dezelfde die Friedel behoedt voor een gewisse dood.

“Het is een thema met variatie: vergassing, ophanging, verdrinking, uithongering en meer.”

Al in de eerste jaren van de oorlog zond de Engelse radio in Nederland verhalen uit over de vernietigingskampen, nu maken Hans en Friedel het dagelijks mee. Met duizenden tegelijk verdwijnen kampbewoners ‘door de pijp’. De wreedheden die door SS-ers worden begaan zijn afschuwelijk, hun ondergeschikten – vaak Polen, Oekraïners en zware (Duitse) criminelen – doen er nog een schepje bovenop. Het minste of geringste kan als ‘onacceptabel’ worden getypeerd, wat leidt tot de onverbiddelijke, vaak uiterst gewelddadige, dood. De gruwelijkste praktijken van de SS-ers worden afgewisseld alsof het een modegrill betreft. Zo verneemt Hans van de Pool Zimmer:

“Ik heb gezien hoe ze de kleine kindertjes bij de voetjes namen en het hoofd tegen een boom of een deurpost kapotsloegen. Dat was toen de mode. Ieder jaar schijnt er bij de SS een nieuwe mode te zijn. In 1940 was het mode de kinderen met zijn tweeën letterlijk uit elkaar te trekken. In ’41 namen ze een bakje water en duwden daar het kindergezichtje in. Zo verdronk de stumper in tien centimeter water. De laatste tijd zijn ze wat kalmer geworden.”

Dagelijks krijgen de gevangenen een kom waterige soep en een stukje brood. Mensen in bevoorrechte posities, bijvoorbeeld in de keuken, hebben de mogelijkheid goed voor zichzelf te zorgen en ook het medisch personeel heeft het iets beter dan de doorsnee kampbewoner. Toch rooft en steelt iedereen van elkaar.

In de zomer van 1944, als de Russen nog maar zo’n tweehonderd kilometer van het kamp verwijderd zijn, wordt het regime iets minder streng. Als er in de blokken naast dat van Hans zigeuners worden geplaatst, staan de Duitsers zelfs toe dat er door hen wordt gemusiceerd en gedanst – “Hans hield niet van dat tumult” – maar nog altijd gaan er mensen naar Birkenau om nooit meer terug te keren. Zelfs professor Frijda – rector-magnificus van de Universiteit van Amsterdam en promotor van koningin Wilhelmina – moet eraan geloven, hoezeer Hans ook zijn best doet hem van het noodlot te vrijwaren.

“Het scheen hem onpeilbare slechtheid, dat hij het lot van al die anderen niet had gedeeld.”

Een levenslang schuldgevoel hield hij over aan het feit dat hij Auschwitz had overleefd. Eddy/Hans heeft de laatste maanden van de oorlog in het Russische leger gediend, Friedel werd vanuit Auschwitz weggevoerd via de Dodenmarsen. De belangrijkste motivatie van De Wind was het doorvertellen van wat daadwerkelijk had plaatsgevonden, uit eerste hand, zonder vervalsingen door een vertekenend geheugen. Inmiddels verschijnt Eindstation Auschwitz wereldwijd in dertig talen.