Ook na Nobelprijs weer een uitstekende roman

In 2019 won Olga Tokarzcuk (Sulechów, Polen; 1962) de Nobelprijs voor Literatuur 2018. Met haar roman De rustelozen had zij het jaar daarvoor al de Man Booker International Prize gewonnen. Veel van haar werk is in het Nederlands vertaald door Karol Lesman. Empusion won in 2024 de Europese Literatuurprijs (beste hedendaagse Europese roman die in het voorgaande jaar in Nederlandse vertaling is verschenen), waarmee zowel auteur als vertaler werden geprezen.

Tokarczuk situeert Empusion in het Duitse Görbersdorf aan de vooravond van WO-I. De Poolse student water- en rioleringstechniek Mieczysław Wojnicz reist af naar een sanatorium aldaar om te genezen van tbc. Hij vindt onderdak in een naburig pension, waar ook andere patiënten verblijven. Onder het genot van een glaasje Schwärmerei, een likeur op basis van paddenstoelenextract, keuvelen deze misogyne mannen heel wat af, waarbij vrouwen het in het algemeen moeten ontgelden.

“Wojnicz had al eerder gemerkt dat elke discussie, of het nu over democratie ging of over de vijfde dimensie, of over de rol van godsdienst, socialisme, Europa of ten slotte de moderne kunst – dat alles uiteindelijk werd teruggebracht op vrouwen.”

De mannen proberen vooral hun bestaande positie te verdedigen, zijn benauwd voor het toenemend belang dat inmiddels aan vrouwen wordt toegekend. Af en toe is er een voorzichtig tegengeluid, bijvoorbeeld van de Berlijnse student beaux-arts Thilo von Hahn:

“Zouden vrouwen zich ook niet moeten kleden in bepaalde uniformen en een lintje krijgen naargelang de hoeveelheid kinderen die zij hebben gebaard, het aantal warme maaltijden die zij hebben bereid, het aantal zieken dat zij hebben verpleegd? Dat zou pas mooi en rechtvaardig zijn.”

Tokarczuk laat het er echter niet bij zitten. Vrouwen spelen ogenschijnlijk een ondergeschikte rol in het verhaal, maar vormen een ongezien netwerk, als het mycelium van paddenstoelen. Hun wraak zal zoet zijn.

“We bezien hen (EW: mannen), zoals gewoonlijk vanonder, van beneden, we zien hen als enorme machtige zuilen op de top waarvan zich een kleine, pratende uitstulping bevindt: het hoofd.
...
Nadat ze zijn langsgetrokken trilt het mycelium onder de bosgrond nog een ogenblik na; die enorme moederstructuur geeft informatie door over waar de indringers zijn en waarheen hun schreden richten.”

In eerste instantie is Mieczysław een dociel sulletje die immer gehoor geeft aan de wensen van anderen, ook als zijn hoofd daar in het geheel niet naar staat. Gedurende het verhaal leert hij steeds meer voor zichzelf op te komen, leert hij zich te accepteren zoals hij is, wat tot een verassende apotheose leidt.

Een enkele keer verweeft Tokarczuk politiek in het werk. In de aanloop naar WO-I is dat een logische keuze. Toch zou je het ook als een spiegel voor de huidige tijd kunnen zien.

“Beste heer, ik vind dat de democratie een schijnsysteem is, altoos vormt ze een zeker theater en in haar wezen neigt ze tot het voortbrengen van een sterke leider, die ernaar zal streven een alleenheerschappij op te bouwen. Uitmuntende en getalenteerde individuen zullen gelukkig altijd worden geboren en voor zichzelf geen plaats vinden in een democratie, hoogstens zullen ze de mechanismen ervan voor eigen nut aanwenden om het leeuwendeel van de macht over te nemen en het democratisch collectief aan zich te onderwerpen. Zo functioneert het, dat is de wet van de ontwikkeling van samenlevingen. De democratie is dus een overgangssysteem, van nature niet-blijvend.”

Deze quote sluit aan bij Ilja Leonard Pfeijffers Alkibiades, waarin hij sofist Protagoras de jonge Alkibiades leert dat er drie staatsvormen zijn die in een continue cirkel in elkaar overlopen: monarchie (één staatshoofd), aristocratie (enkele machthebbers) en democratie (allen vormen het staatsbestuur). “Het gevolg hiervan is dat de democratie niet langer in staat is om verder in de toekomst te kijken dan tot de volgende stemming, hetgeen een coherente visie voor de lange termijn tot een luchtspiegeling maakt.”

Empusion wordt op het omslag aangeprezen als “een briljant feministisch antwoord op De Toverberg.” Hier is duidelijk een flaptekstschrijver aan het woord die én Thomas Manns De Toverberg niet heeft gelezen én Empusion blijkbaar slechts vluchtig heeft doorgebladerd. Verkooppraatjes die niet nodig zijn en het boek tekortdoen. Empusion is een waardige roman in het oeuvre van Olga Tokarczuk, punt uit.