Een ander griezelig boek met feministische insteek

Olga Tokarczuk (1962) is een van de belangrijkste Poolse feministische auteurs. Haar romans De Rustelozen en De Jacobsboeken wonnen beiden de Poolse literaire Nike prijs. De Rustelozen kreeg ook de International Booker prijs in 2018 wat haar internationale bekendheid opleverde. In 2019 werd haar ook de Nobelprijs voor Literatuur 2018 toegekend. De roman Jaag je ploeg over de botten werd in 2017 verfilmd door de Poolse regisseuse en scenarioschrijfster Agnieszka Holland.

De wereldvreemde student Mieczysław Wojnicz reist in 1913 vanuit uit zijn Poolse woonplaats Lemberg (tegenwoordig Lviv in Oekraïne) naar een kuuroord in Neder Silezië om te genezen van een longaandoening. Hij neemt zijn intrek in een pension voor heren. Daar treft hij een kleurrijk gezelschap van andere heren aan die onder het genot van voedzaam eten en een stevige borrel de toestand van de wereld, de filosofie, de literatuur en de positie van de vrouw bespreken. Wojnicz voelt zich niet zo thuis tussen de mannen. Het is dan ook niet zo gek dat hij nogal geïnteresseerd raakt in de vreemde voorvallen die er in het afgesloten dal waar het kuuroord zich bevindt gebeuren. Niemand weet waarom er ieder jaar wel een man onder verdachte omstandigheden omkomt in de bossen rondom het dorp. Wojnicz raakt onder invloed van de duistere krachten die er blijkbaar rondwalen en mede hierdoor ondergaat hij een bijzondere transformatie.

Empusion is geen gemakkelijk boek. Het valt dan ook niet mee om er in het kort iets zinnigs over te zeggen. Maar laten we beginnen met twee opvallende zaken. Allereerst viel de ondertitel van dit boek op: Een natuurgeneeskundig griezelverhaal. Maar dit verhaal is alles behalve griezelig in de gebruikelijke zin van het woord. Het is geen nagelbijtend spannend horrorverhaal waarbij je weer met een nachtlampje aan moet gaan slapen. Nee, het gaat veel verder dan dat. Het kruipt onder je huid en blijft daar zitten. De dood, sterven en duistere krachten voeren al snel de boventoon. Het bezorgt je meteen kippenvel, mede door de prima vertaling van Karol Lesman. Tijdens het schrijven van deze recensie werd bekend dat Empusion de Europese Literatuurprijs 2024 (deze prijs wordt toegekend aan zowel de auteur als de vertaler) heeft gewonnen en dit is volkomen terecht.

' - het festijn van het vallen (van de boombladeren, EW) had een aanvang genomen, alsof de nabijheid van de dood in al deze bomen voorraden ongewone energie vrijmaakte, die in plaats van het leven in stand te houden, ze in staat stelde het sterven te vieren.'

En nu we het toch al over de vertaling hebben, Lesman had een fikse uitdaging aan het tweede opvallende ding in dit boek. Naast de verteller die vanuit het perspectief van Wojnicz het woord doet komt er ook een tweede, meervoudige verteller voor die in de eerste persoon optreedt. Waar in het Pools al snel door de grammaticale uitgangen van de werkwoorden duidelijk wordt dat dit een vrouwelijke meervoudige verteller is, ontbreekt deze mogelijkheid in het Nederlands. Toch weet de vertaler door de beschrijving en de sfeer rondom deze verteller de lezer goed te laten voelen dat we hier met een groep vrouwelijke entiteiten te maken hebben. Ze treden op als een soort koor, zoals ook bij opera, dat alles weet en alles ziet en overal tegelijk aanwezig lijkt te zijn. Hun aanwezigheid draagt ook fors bij aan de griezelige maar ook de feministische insteek van dit boek.
Tokarczuk behandelt vele thema’s in dit boek die allemaal zijn weerslag krijgen in de ontwikkeling die hoofdpersoon Wojnicz doormaakt. Denk hierbij aan discriminatie van vrouwen, genderfluïditeit, gezondheid en (bij)geloof. Alles komt samen in zijn persoon, de rest van de personages blijven vrij vlak en dienen eigenlijk alleen ter opluistering en omlijsting van het decor, dat eigenlijk al een thema op zich is. Het decor is bijna een levend organisme, het bos fluistert en geeft je de rillingen, net zoals de schimmels in de kelder en op de zolder van het pension.
Of Empusion ook echt een ‘feministisch antwoord’ is op De toverberg van Thomas Mann, zoals op de achterflap te lezen valt, is moeilijk te zeggen. Daarvoor zou je dat laatste boek toch ook gelezen moeten hebben, wat voor de schrijver van deze recensie nog niet geldt. Eigenlijk lijkt die kreet alleen maar een verkooptruc te zijn. Want Empusion gaat waarschijnlijk nog veel verder dan dat omdat de auteur hiervan de kunst verstaat veel dingen te laten zien zonder er veel woorden aan te besteden. Dat vraagt echter wel wat van de lezer maar de doorzetter krijgt een waarlijk mooi boek voor ogen.