Literatuur als wapen

Rusland en de voormalige Sovjet-Unie zijn dankbare onderwerpen voor historische romans. Er verschijnen talloze titels waarin historische gebeurtenissen en personen verweven worden in een fictief verhaal, zoals bijvoorbeeld De geheime vrouw van Gill Paul en Russische rozen van Martha Hall Kelly. Ook Lara Prescott maakt in haar debuutroman Wat we niet vertelden mooi gebruik van feiten die nog niet zo heel lang bekend zijn. Prescott kreeg in 2014 een artikel onder ogen waarin geschreven werd dat de CIA tijdens de Koude Oorlog het beroemde boek Dokter Zjivago van Boris Pasternak gebruikt had als een ‘literair wapen’ in hun pogingen de Sovjet-Unie te ondermijnen. Prescott, die niet geheel toevallig vernoemd is naar Lara, het vrouwelijke hoofdpersonage in het boek van Pasternak, was direct geïnteresseerd en stortte zich in een uitgebreid onderzoek dat haar naar Moskou, Washington, Londen en Parijs voerde. Uitgeverijen zetten hoog in op dit debuut van de vroegere medewerkster aan politieke campagnes, want het zal maar liefst in 28 landen uitkomen en ook de filmrechten zijn al verkocht. 

In 1956 rondt Boris Pasternak zijn roman Dokter Zjivago af, hij heeft er dan meer dan 10 jaar aan gewerkt. Maar hij weet al dat het boek in de Sovjet-Unie niet gepubliceerd kan worden vanwege ‘anti-Sovjet inhoud.’ Het liefdesverhaal over verpleegster Lara en dokter Joeri heeft hem en zijn minnares Olga al heel wat problemen opgeleverd in hun land, nog voordat het überhaupt verschenen was. Pasternak weet de roman in handen te spelen van de Italiaanse uitgever Feltrinelli die het, clandestien, uitbrengt in het Italiaans. Bij de Amerikaanse CIA is de interesse voor dit boek ook meteen gewekt. Eind jaren vijftig zien zij in boeken een wapen waarmee ze een “oorlog van woorden” denken te kunnen ontketenen achter het IJzeren Gordijn. Irina en Sally, twee vrouwen uit de typegroep van de CIA, krijgen naast hun gewone werk achter de typemachine en receptie de opdracht om het boek via slinkse wegen Rusland in te krijgen, zodat het daar verder verspreid kan worden.  

Lara Prescott vertelt haar verhaal op een interessante manier die, vooral in het begin, wel even wat oplettendheid van de lezer vraagt. De twee verhaallijnen, Oost en West, worden afwisselend opgevoerd door verschillende personages die ook nog vanuit verschillende perspectieven hun verhaal doen. In de Sovjet-Unie (Oost) hebben we vooral te maken met Olga, die ook in het echte leven de minnares van Boris Pasternak was. Daarnaast komt ook Boris, Borja, aan het woord. In de VS (West) zijn er de ik-perspectieven van Irina en Sally die vooral de boventoon voeren. En dan is er nog een bijzondere rol weggelegd voor de typistes die in de eerste persoon meervoud het boek van het nodige commentaar voorzien.

“Er wordt beweerd dat de typemachine voor vrouwen is gemaakt – dat er een vrouwelijke aanraking nodig is om de toetsen echt te laten zingen, dat onze tengere vingers geschikter zijn voor de machine, dat mannen auto’s, bommen en raketten mogen opeisen, maar dat de typemachine van ons is.”

Het is heel bijzonder om te zien hoe de twee verhaallijnen het complete verhaal neerzetten, zonder dat ze elkaar echt raken. Er blijven ook zaken over die niet echt verteld worden, maar die je als lezer echter wel uit het verhaal kunt opmaken. Hiermee is de titel van het boek dan ook goed gekozen. Dokter Zjivago speelt een belangrijke rol als boek in een boek maar je hoeft het niet gelezen te hebben om Wat we niet vertelden te kunnen volgen. 

Prescott heeft dit boek ook aangegrepen om naast thema’s als censuur en propaganda de positie van vrouwen en homoseksuelen in de jaren vijftig te schetsen. Hiervoor gebruikt ze ook thema’s als liefde en verlies met daarover een vleugje spionagespanning, waardoor het boek voor een heel breed publiek toegankelijk is geworden. De schrijfster heeft haar historische zaken zeer goed uitgezocht maar daarnaast heeft ze er ook een mooie liefdesroman van weten te maken. Liefhebbers van Dokter Zjivago zullen het zeker kunnen waarderen.