Eigentijds racisme van de lage verwachtingen

Everett heeft met ‘James’ niet alleen een moderne parodie op de klassieker ‘De avonturen van Huckleberry Finn’ van Mark Twain geschreven, maar laat op een meeslepende manier zien, en de lezer bij vlagen pijnlijk voelen, dat onze maatschappij nog steeds doordrongen is van ‘racisme van de lage verwachtingen’.

Percival Everett (1956) is schrijver en professor Amerikaanse literatuur in Californië. ‘James’ werd bekroond met de Kirkus Prize for Fiction 2024 en stond in 2024 op de shortlists van de Booker Prize en de National Book Award. ‘American Fiction’, de verfilming van zijn roman ‘Erasure’, werd in 2024 bekroond met een Oscar voor het beste bewerkte scenario.

‘James’ wordt verteld vanuit het perspectief van de slaafgemaakte ‘Jim’. Wanneer Jim hoort dat hij binnenkort verkocht zal worden en voor altijd gescheiden zal worden van zijn vrouw en dochtertje, ontsnapt hij naar een eiland in de rivier de Mississippi. Daar treft hij de witte jongen Huck die wil ontsnappen aan zijn gewelddadige vader. Samen vluchten ze op een krakkemikkig vlot over de verraderlijke Mississippi richting de vrijheid. Jim is vastbesloten om zijn gezin te bevrijden en hier grote offers voor te brengen.

“… Ik ga werk zoeke en wat geld spare en terugkomme om me Sadie en Lizzie vrij te kope.’
‘Zullen ze dan van jou zijn?’ vroeg Huck.
‘Nee, ze zalle gewoon van niemand anders weze. Ze zalle van niemand weze. Ze zalle vrij weze.’”

Jim en de andere slaven hebben een speciale taal ontwikkeld die ze spreken als er witten in de buurt zijn, de zogeheten ‘racial slur’ en Jim geeft de slavenkinderen les in deze taal:
“’Papa, waarom moeten we dit leren?’ ‘Witte mensen verwachten dat we op een bepaalde manier klinken en het is alleen maar goed als we ze niet teleurstellen’, zei ik. ‘De enigen die eronder lijden wanneer witte mensen het gevoel hebben dat ze minderwaardig zijn, zijn wijzelf. Misschien moet ik zeggen: “wanneer ze zich niet meerderwaardig voelen.””

Maar Jim is een slaaf die zichzelf heeft leren lezen en schrijven en die kennis heeft van klassieke werken van Voltaire, Rousseau, Kierkegaard en John Locke door boeken uit de bibliotheek van een rechter te ‘lenen’. Jim voelt en noemt zichzelf ‘James’.
“Op dat moment kwam me helder en levendig voor de geest wat de kracht van lezen was. Als ik de woorden kon zien, dan kon niemand bepalen wat voor woorden dat waren of wat ik ervan opstak. Ze konden niet eens weten of ik ze alleen maar zag of dat ik ze las, of ik er een slag naar sloeg of ze werkelijk begreep. Het was een volstrekte privézaak waarin ik volstrekt vrij was, en daarom volstrekt gezagsondermijnend.”

In eenvoudige zinnen en met een precieze, sobere stijl beschrijft Everett de lotgevallen van Jim en Huck en de wreedheden waaronder de slaven gebukt gaan.

Dit is een boek dat niet alleen voor Amerikanen geschreven is en het is ook niet voor niets in vertaling verschenen. Tijdens het lezen en ook ver erna houd je er een beklemd gevoel aan over. Het houdt je een spiegel voor en zet aan tot nadenken over het oordelen over mensen, mensen van kleur, maar ook afgaande op dialect en taalgebruik.