Geachte heer M., een vrijwel alles omvattend werk dat een auteur en een boek de lezer kan bieden

Geachte heer M. is een lastig te definiëren boek. Vooraleerst is het een roman. Koch beschrijft een verhaal waarin Laura, een zeventienjarige middelbare scholier, een relatie krijgt met haar dertigjarige geschiedenisleraar Jan Landzaat. Een relatie waarin juist de volwassene zich afhankelijk maakt van de ander en zijn hele privéleven op het spel zet in een kansloze roep naar de affectie van een pubermeisje. Wanneer zij met haar huidige vriendje Herman in winterse omstandigheden het vakantiehuis van haar ouders betrekt, staat op een dag de wanhopige Landzaat voor de deur. De dramatische gebeurtenissen die zich daarna afspelen, Landzaat verdwijnt spoorloos, zijn jaren later de aanleiding voor het boek Afrekening, geschreven door de titelpersoon M.

De roman heeft vanaf het begin twee verhaallijnen. Enerzijds worden de gebeurtenissen voorafgaand aan de confrontatie, grofweg rond de jaren ’70, verteld en anderzijds volgen we de auteur M. en zijn buurman, die schijnbaar meer afweet van het lot van Laura, Herman en Landzaat. Opvallend is hierbij de verandering in het perspectief en de vertelwijze. De buurman lijkt constant in gesprek met M., ook wanneer zij niet fysiek bij elkaar zijn. De buurman is bij wijze van de voice-over die je doorgaans in documentaires hoort. Langzaamaan dringt hij het leven van M. binnen, waarbij de focus in dit gedeelte ligt op de auteurswereld en de vergane glorie van M. Het lijkt ook aan te merken als een kritische noot van Koch op het literaire Nederland en de tweedeling tussen klassieke en hedendaagse auteurs. Verscheidene komen er aan bod met notaties als M., N. en S., waarbij men al gauw denkt aan Mulisch, Nootenboom en Siebelink.

Zoals het een verhaal betaamt, volgt de climax rond de confrontatie pas op het einde van het boek, waarbij de roman zowaar de neiging krijgt een thriller te worden. Het is overdreven om te zeggen dat het slot een ware cliffhanger herbergt, toch blijft het tot op het einde gissen naar het lot van de drie hoofdpersonen. De personages zullen echter niet voor iedereen herkenbaar zijn, zoals we van Koch gewend zijn worden zij extra dik aangezet en op de hak genomen. De realiteit wordt bewerkt om het geschikt voor een roman te maken. Een kritische noot die de buurman ook auteur M. verwijt. Het zijn literaire vrijheden die Koch enerzijds bekritiseerd, maar tegelijkertijd ook gebruikt ten faveure van zijn eigen roman. Literaire zelfspot dus.

Een van de hoofdpersonen draagt de naam Herman en lijkt een meer dan gemiddelde interesse te hebben in het gedrag van mensen. Hij filmt derhalve verschillende gebeurtenissen met verschillende personen en kan gebiologeerd spreken over hun reacties. Is het toeval dat dit karakter dezelfde naam draagt als de auteur? Herman Koch is naast schrijver ook onderdeel van Jiskefet, een trio dat jarenlang verschillende groepen mensen persifleerden, zoals studenten in De Lullo’s en kantoorpersoneel in Debiteuren & Crediteuren. Daarnaast is Geachte heer M. een kritische noot naar de gevestigde orde in de Nederlandse schrijverswereld en de betutteling jegens de nieuwe aanwas. Het valt welhaast te zeggen dat Kochs laatste werk ook een autobiografisch toefje bevat. Fictieve realiteit zo je wil. Een kunstig geschreven combinatie over jaloezie en afgunst.

De diversiteit aan personages, perspectieven en schrijfstijlen en de kritische visie op de literatuur in Nederland maken van Geachte heer M. een vrijwel alles omvattend werk dat een auteur en een boek de lezer kan bieden.