Coming-of-age verhaal is verrassend authentiek debuut

In het afmaken van een roman waar lang geleden aan begonnen is, schuilen meerdere gevaren. Zo is de stem van een student, vaak gekenmerkt door een zekere onbevangenheid en naïviteit, vervangen door die van een zelfbewuste, verantwoordelijke volwassene. Dat levenservaring niet de enige lacune is, blijkt des te meer wanneer de roman halverwege de jaren 1990 zijn oorsprong kent. Het is het tijdperk waar met toenemende gevoelens van nostalgie aan wordt teruggedacht in de tijd van non-stop virtuele afleiding. Het is het decennium vóór 9/11, waarin de Spice Girls nog girlpower prediken en waarin e-mail nog in de kinderschoenen staat. Dit vormt de achtergrond van De idioot, waarin de Turks-Amerikaanse Selin zich door haar eerste jaar op Harvard worstelt.

In de debuutroman van Elif Batuman (1977), schrijver voor de New Yorker, staat het volwassen worden van haar hoofdpersonage centraal. Aan de eigenzinnige Selin lijkt de werkelijkheid zich vaak te onttrekken. Ze leeft in een bubbel van eigengereide studenten die eindeloos kunnen discussiëren over het erfgoed van Einstein en docenten die hun leerlingen namen geven in de taal die ze onderwijzen, zoals bij Russisch:

“Mijn naam was daarentegen wel mooi, maar eindigde niet op een -a of -ja en dat zou tot moeilijkheden leiden wanneer we de naamvallen leerden.”

Selin heeft een grote belangstelling voor taal, die zich al vroeg uitte in een liefde voor boeken. Haar opvattingen over klassieke literatuur komen vaak niet overeen met dat wat ze onderwezen krijgt. Tot haar grote teleurstelling hameren haar professoren op zoiets arbitrairs als de betekenis van boeken, in plaats van stil te staan bij de wondere werking van taal.

Dat er een gat tussen woord en betekenis zit, ondervindt Selin wanneer ze een e-mailcorrespondentie begint met Ivan, een ouderejaars wiskundestudent. Hun relatie lijkt niet verder te komen dan dubbelzinnige e-mails, totdat Ivan haar vraagt om in de zomervakantie Engelse les te gaan geven in zijn thuisland Hongarije. Selin heeft al enige ervaring met lesgeven en haar bevindingen vormen een waar hoogtepunt in de sowieso al hilarisch geschreven roman. Selin is intellectueel zeer begaafd, maar tegelijkertijd ook nog zoekende en Batuman heeft haar een oprechte, haast kinderlijke verwondering gegeven. Zo is er een moment waarop Selin schoenen gaat kopen, nadat zelfs de schoenmaker ze niet meer kan repareren:

“Dat was het begin van het einde, niet alleen omdat schoenen kopen altijd een trieste bezigheid was – was Assepoester geen allegorie voor de fundamentele treurigheid van schoenen kopen? – maar ook omdat we eerst langs de pyjama’s en het ondergoed moesten.”

Het boek zit vol met dit soort observaties en het is knap hoe Batuman haar lezerspubliek bespeelt. Ze schept allerlei verwachtingen, niet in de minste plaats door een titel te gebruiken die verwijst naar Dostojevski, om vervolgens iets totaal anders te doen. Batuman waakt er ook voor dat er geen verwachtingen worden geschept over de voortgang van het verhaal. Net wanneer Selin gesetteld lijkt te zijn in Boston, stuurt ze haar hoofdpersonage naar Europa. Selin komt via een omweg terecht in Hongarije en dan is het alsof er heel even een nieuwe roman wordt opengeslagen. Pas wanneer de nog altijd mysterieuze Ivan weer op het toneel verschijnt, wordt het ritme van het Harvard-deel weer opgepakt. Het verschil is nu alleen dat Selin gesterkt is door een aantal levenslessen die van invloed zijn in haar optreden tegen Ivan. Ze heeft de veiligheid van haar computer niet meer nodig om  haar gevoelens te uiten (een sneer naar onze social media verslaving?). In plaats daarvan gaat ze praten in de stem die ze voorheen bewaarde voor haar vermakelijke innerlijke monologen. Dat is de grootste kracht van deze roman, die het niet per se van de originele plot moet hebben: Batuman heeft in haar eerste roman al een authentieke stem weten te creëren.

De idioot is een coming-of-age verhaal dat niet zal voldoen aan verwachtingen, maar daar ligt nu juist de kracht van dit geweldige romandebuut van Elif Batuman.