Grimmige geschiedenisles
“Ze zullen het ondenkbare doen”, waarschuwt professor Gustaf Clampe half jaren ‘30 zijn academisch protégé Max Koenig in ‘Het uur van de specialisten’. Dat ‘ondenkbare’ waartoe nazi-Duitsland in staat zou blijken, is generaties later genoegzaam bekend. Zoeke, zelf afgestudeerd in de psychologie, toont zonder scrupules het aandeel hierin van Duitse medici en van haar professionele voorgangers in het bijzonder.
Dat aandeel ligt - deels - in het geheime ‘Aktion T4’, dat in 1939 startte als onderdeel van het ‘Sonderprogramm’ ter bevordering van een raszuivere Duitse bevolking. Dragers van genetisch-overdraagbare ziekten werden via dit programma actief opgespoord en gedwongen gesteriliseerd.* In klinieken werden chronisch zieken en mensen met een verstandelijke of lichamelijke beperking gescreend op arbeidsgeschiktheid. Jong en oud. Wie niet genoeg inzetbaar was, werd voor of na (medische) experimenten vergast, gedood met een injectie of vakkundig verhongerd.
In een sobere en eerlijke roman - vertaald door Anne Folkertsma - doet Zoeke deze geschiedenis uit de doeken. Met behulp van dagboeken, archiefmateriaal en patiëntendossiers heeft zij de wereld in de Duitse klinieken van eind jaren ‘30 gereconstrueerd. Een wereld die aanvankelijk angstaanjagend gewoontjes aanvoelt, al sluimert het ongemak tussen de regels. De kennis van nu maakt alert op de grimmige voortekenen.
Zoeke zoomt voor haar reconstructie in op het verhaal van hoogleraar oudheidkunde en patiënt Max Koenig en dat van geneesheer-directeur, SS’er en arts Friedel Lerbe. Slachtoffer en dader zogezegd, die ook via familiebanden met elkaar zijn verbonden. Elk krijgt zijn stem in de goed leesbare roman. In vijf delen - vormgegeven als dossiermappen - worden hun beider levens geopenbaard en samengebracht in een onafwendbaar lot.
Koenig is als Huntington-patiënt na een ongelukkige val aan bed gekluisterd. Hij beschrijft het reilen en zeilen in de kliniek en overpeinst zijn lot. Zijn geest is nog scherp en opmerkzaam, analytisch en bij vlagen cynisch. “Daar lag ik, een reuze baby in een ziekenhuisbed, en trok met mijn armen en schouders. (…) Gewoon verkeerd. Ongeschikt als volksgenoot. Ongeschikt voor de eindzege.” (48)
De tijdgeest heeft zowel patiënt als arts in zijn greep. Verbonden in hun lot zijn ze als twee kanten van dezelfde medaille. Waar Koenig voor zichzelf uit onmacht de handdoek werpt, ziet zijn laatste arts juist kansen. De jonge dertiger Lerbe - witte doktersjas over SS-uniform - is ambitieus en vol plannen, zowel professioneel als privé. Terwijl hij de troostbrieven aan familieleden van vermoorde patiënten ondertekent, stippelt hij zijn carrière en verloving uit.
En hoewel het geweten soms knaagt, gelooft Lerbe in zijn taak. Ook wanneer hij Koenig als zijn oud-oom herkent, weerhoudt hem dat niet werktuigelijk zijn rol in het grotere plan te vervullen. ‘Daar lag hij dan, de liefhebber van Romeinse fresco’s en Griekse verzen. Niet langer Maximus. (…) Wij hebben de macht. Wij produceren lijken. Snel en netjes. Later produceren we kinderen. Betere kinderen. Kinderen met onberispelijke genen. Fraai en sterk. Fel en onverschrokken.” (161)
De kille, zakelijke zinnen illustreren vilein de hardheid van deze kleine, wat onbekende geschiedenis. Zoeke onthult een clean en onbarmhartig systeem, gedegen in zijn uitvoering en wreed in zijn precisie. Daarbij biedt de psychologe een blik op hoe een heersende maatschappelijke moraal ertoe kon leiden dat ‘gewone mensen’ bereid waren kwetsbare medeburgers - tot familieleden toe - als overtollige ballast uit te leveren, in naam van een algemeen belang.
De kracht van historische romans en non-fictie schuilt in het perspectief op het hier en nu dat ze kunnen bieden. Voor ‘Het uur van de specialisten’ geldt dat zeker: Zoeke blijft in het verleden en schuurt tegelijk langs hedendaagse morele en ethische kwesties en debat. Denk bijvoorbeeld aan het ‘dor hout’ tijdens de eerste coronagolf of discussies rond medische maakbaarheid. Het veroordelen van de verwerpelijke kosten-baten-analyse van een dictatuur is van een vanzelfsprekende eenvoud. Maar het lijntje lijkt in het nauw soms dun.
‘Aktion T4’ wordt wel beschouwd als zogenaamd proefproject voor het latere genocide-systeem van nazi-Duitsland. In ‘Het uur van de specialisten’ laat Zoeke zien hoe haast geruisloos morele grenzen opgerekt werden - en overschreden. En dat persoonlijke dreiging zich in verschillende, soms onverwachte gedaanten manifesteert. “Hun instrument is verachting. (…) Juist dat geeft hun macht. En toch gaan zulke mannen elke avond naar huis en geven hun vrouw en kinderen een knuffel”, citeert zij een brief van Koenig aan zijn vrouw Fee (95). Als een wolf in schaapskleren. Zo ging dat dus.
* note: in de jaren ‘20 en ‘30 was gedwongen sterilisatie op grond van opvattingen over eugenetica geen louter nazi-Duitse aangelegenheid. Ook oa Canada, Zweden en meerdere staten (17) in de VS bijvoorbeeld hadden eugenitische wetgeving die dit mogelijk maakte. De VS tot 1963 zelfs. De toepassing ervan in het Derde Rijk is nochtans ongekend.
Reageer op deze recensie
Meer recensies van FamkeLaLiseuse
Gesponsord
Wanneer zijn ploeg vastloopt door een reusachtig bot, gaat Boer Boris samen met Berend en Sam op onderzoek uit. Van welk dier zou dit bot kunnen zijn? Een cavia? Een marmot?
Marie zit op de beste school van de wereld met de allerliefste juf. Als haar klas uitgenodigd wordt om een week te ruilen met een andere klas, logeert Marie zelfs in een villa met zwembad en paarden.
De TikToks die geheimen van leerlingen én docenten onthullen, zijn enorm populair op Lauries school. Maar is het wel echt ongeluk als een meisje uit een van de sappigste TikToks om het leven komt?
Met zeven sleutels kan een bont gezelschap reizigers de schat van de meedogenloze Roverkoning in handen krijgen, als ze langs de zeven bewakers kunnen komen.
Noura leeft met een groot geheim – haar moeder mag absoluut niet ontdekken dat ze bij volle maan in een weerwolf verandert. En dan is er nog dat andere grote geheim ...
Als het afbrokkelende gebouw van Brams middelbare school wordt gesloten, moet hij ergens anders heen dan zijn beste vriend, Theo Thorbecke. Kunnen ze de school nog redden?
De kikkertjes maken weer met veel plezier en humor hun stripboeken. Met hun opbrengsten kunnen ze snoep kopen. Of kunnen ze het beter samen aan iets anders besteden?
Waakgorgel Jukko vertelt de Waakgorgeltjes-in-Opleiding en Melle dat er boven de poolcirkel een groot leger Brutelaars oprukt. De verdedigende Gorgels vallen allemaal in slaap.
Drie tieners bekennen de moord op Mirza. Alle drie hebben ze een motief, maar slechts een van hen is de dader. Wie viel Mirza aan op het feest? Wie is de mystery guest?
Er is een landelijke internetstoring en nu kunnen Quinn en Aaron geen huiswerk maken. Ze moeten een voldoende halen, anders moeten ze stoppen met hun videokanaal.
Een ode aan de allesoverstijgende kracht van vrouwenvriendschap en een intiem portret dat een nooit eerder getoonde kant van Marilyn Monroe laat zien.
Als haar vader haar herinneringen vertelt die niet rijmen met de geschiedenis zoals zij die kent, gaat Olga twijfelen over haar achtergrond.
Dit is het sensationele verslag van hoe Red Bull luidruchtig de Formule 1-wereld instapte en steeds succesvoller werd om uiteindelijk de sport te domineren met Max Verstappen.
Twee advocaten, de een wit, de ander zwart, proberen hun ten onrechte beschuldigde zwarte verdachte van de doodstraf te redden.
Tijdens een roerige debatavond aan de universiteit in Kiev verklaart Dani's jeugdvriend Pavel dat het socialisme dood is. Wanneer Pavel vervolgens verdwijnt, gaat Dani naar hem op zoek.
Journalist Gina deed jarenlang verslag van oorlogen over de hele wereld, maar sinds kort is ze correspondent in Rome. Na een zwoele zomeravond belandt ze in bed met haar jeugdvriend Okke.
Wanneer Poppy anonieme brieven ontvangt, betrokken is bij een ongeval en verrast wordt door een groot geldbedrag, wordt haar veerkracht zwaar op de proef gesteld.
Schrijfster Keet ontdekt dat de eigenaresse van een sjofele strandtent waar ze graag komt, illegaal onderdak biedt aan een groepje jongeren.
Bruce Cable, de extravagante boekhandelaar die zijn winkel bestiert op Camino Island, en de groep schrijvers die hij om zich heen heeft verzameld staan voor een nieuwe uitdaging.
Tanya, een Britse exchange student, komt een jaar lang in het gezin van Natalie en Matt wonen in hun luxe huis in Los Angeles. Ze begint steeds meer te lijken op hun overleden dochter Anabel.
Wanneer haar buurvrouw Kira dood wordt aangetroffen denkt iedereen aan zelfmoord. Maar Nancy is ervan overtuigd dat er kwade opzet is.
Amsterdam, 1824. In de kinderkolonie heerst een hard regime van tucht en discipline. Samen maken Karel en Lize een plan: proberen te ontsnappen uit Veenhuizen ...
Cornelisse en Wertheim selecteerden de mooiste en indrukwekkendste verhalen uit 12,5 jaar Echt gebeurd. Ook op papier beklijven deze verhalen. Een feest om te lezen!
Het team is een oude sekte op het spoor als plotseling de cold case roodgloeiend wordt: een jonge vrouw is sinds een paar dagen spoorloos verdwenen...
Pim Franssen beschrijft zijn reis vol beproevingen van twee jaar en twee dagen door 26 Afrikaanse landen in een oude Land Cruiser.
Over vergeving, spijt hebben van altijd maar doorgaan, het plezier van simpel leven en de kracht die schuilt in gewoon geluk.
Op Ivy's safari’s worden dieren alleen gefotografeerd. Ze stuit daarbij op verzet van de andere witte jagers, maar ze zet vastberaden door.
De zeventigjarige Cecilia kijkt ernaar uit de zomer ongestoord aan de kust door te brengen. Dit plan wordt echter verstoord als ze een onverwachte gast aantreft.
Met zijn kenmerkende opgerolde sokken, zijn taaiheid en wilskracht hoort Søren Lerby bij de absolute boegbeelden van het voetbal.
Als de jonge Ned Maddstone zich na een uit de hand gelopen grap op school plots in een streng bewaakte gevangenis bevindt, ziet de toekomst er veel minder rooskleurig uit.
Als je het lastig vindt om je gewoontes te veranderen, ligt dat niet aan jou. Slechte gewoontes blijf je herhalen, omdat je de verkeerde methode gebruikt.
Miljardair Georg zoekt hulp bij zijn vriend Joe Carling, voor zijn spoorloos verdwenen kleinzoon en enige erfgenaam. Iemand heeft er baat bij heeft als Filip nooit gevonden wordt …
Dumoulin wordt geconfronteerd met plekken waar nederlagen, crashes en rivalen een voedingsbodem bleken voor twijfels, frustraties en onzekerheden.
Het jaar van Gwen van Poorten varieerde van paddoceremonies tot botox, van met je partner naar Burning Man en je daar verloven tot het verbreken van die verloving.
Qmusic-dj en brandweerman Tom geeft aan de hand van heftige, verdrietige, leuke en soms idiote verhalen een eerlijk en inzichtelijk beeld van het leven van een brandweerman.
