Vijf sterren voor een koortsdroom

Eigenlijk is een recensie van alleen Vernietiging van Jeff Vandermeer (Bezige Bij, 2014) net zo onzinnig als van de Reisgenoten zonder de Twee Torens en de Terugkeer van de Koning. De drie boeken uit Vandermeers Southern Reach-trilogie zijn weliswaar sterk verschillend van aard, maar uiteindelijk vormt Vernietiging met Autoriteit (en straks naar ik aanneem Acceptatie) één verhaal, één raadsel, één Area X, één Southern Reach.

En wie Vernietiging leest, begrijpt, en waardeert, kan bijna niet anders dan doorlezen in de twee vervolgen.

In Vernietiging maakt de lezer kennis met Gebied X, een voormalig natuurgebied op de Amerikaanse kust, dat al drie decennia op mysterieuze wijze is afgescheiden van de rest van de wereld. Elf expedities zijn het gebied al in gestuurd, met altijd vreemde, en vaak gruwelijke resultaten. De twaalfde expeditie bestaat uit vier vrouwen: een antropoloog, een landmeter, een psycholoog en een intelligente, introverte bioloog, de verteller van het verhaal. Door haar ogen maken we kennis met het verlaten, overwoekerde gebied, de doodnormale, maar toch griezelig vreemde flora en fauna, de verlaten vuurtoren die een onbegrijpelijke aantrekkingskracht uitoefent, en de topografische anomalie, een ondergrondse constructie die het onheilspellende centrum lijkt te vormen van Gebied X, zo niet geografisch, dan wel psychisch.

De verkenning van Gebied X zet al gauw de hele expeditie onder spanning. Niets is wat het lijkt, alles verontrust of jaagt angst aan, en de eigen demonen van de expeditieleden krijgen een steeds grotere invloed, terwijl het gebied zelf, dat steeds meer een vijfde hoofdpersoon wordt, zich tegen hen lijkt te keren.

Wie nu direct aan Lost denkt, heeft niet helemaal ongelijk: de manier waarop Gebied X een eigen karakter lijkt te hebben, en van verontrustende mysteriën aaneen hangt, heeft wel wat gemeen met het eiland uit de hitserie van J.J. Abrams. Zelf dacht ik ook aan Lost, maar eerder nog aan Myst, dat trage, verslavende, van raadsels aaneen hangende computerspel uit de negentiger jaren. Paradoxaal genoeg maken Vandermeers krachtige beschrijvingen van Gebied X het gebied heel reëel, bijna zichtbaar, bijna voelbaar; het is duidelijk dat hij de nodige tijd heeft doorgebracht in St. Marks National Wildlife Refuge, dat de inspiratie ervoor leverde. Toch overheerst de vervreemding.

Vandermeers soms poëtische, soms literaire, maar altijd trefzekere stijl draagt veel bij aan het onwerkelijke gevoel dat het boek oproept. Het feit dat geen van de hoofdpersonen ooit een naam krijgt versterkt de vervreemding nog. De beelden die hij oproept neigen soms naar droombeelden, de logica neigt naar droomlogica, en dan niet uit heldere, verhalende dromen: hier lig je als lezer koortsachtig te woelen. Als het verhaal uiteindelijk naar de onvermijdelijke confrontatie toewerkt, en de verwachte climax wordt bereikt, is zelfs die nog mysterieus en verontrustend; dit boek stuurt de lezer niet naar huis met netjes verpakte antwoorden, maar met meer vragen, en een onwerkelijk, nachtmerrie-achtig gevoel in het hoofd.

Een heel toegankelijk boek is het niet. Genoeg lezers zullen Vernietiging pretentieus en onnodig ondoordringbaar vinden, en afhaken. Zelf ben ik juist groot liefhebber van boeken die me met vragen laten zitten; die sterke emoties oproepen, vervreemding veroorzaken; die eisen herlezen te worden, schreeuwen om een vervolg.

En zoals gezegd: er zijn twee vervolgen, die je eigenlijk niet los kan zien van het eerste deel. In Autoriteit, dat chronologisch direct op Vernietiging volgt, stelt Vandermeer scherp op de Southern Reach, het instituut dat Gebied X onderzoekt, de expedities uitzendt, en bijna even mysterieus en ondoordringbaar is als het gebied zelf. En in Acceptatie wordt het verhaal van Autoriteit verder opgepikt, maar krijgen we tegelijk ook de voorgeschiedenis van Gebied X te zien. De gehele trilogie is een meeslepende, unheimische, fascinerende legering van science fiction, fantasy en horror, die ik achter elkaar heb verslonden, en die me bevredigd, verbijsterd, en verontrust achterliet.

Van mij krijgt Vandermeer vijf sterren en een Nebula-nominatie.

red: de recensent heeft de Engelse edities van de trilogie gelezen