Water, in allerlei hoedanigheden

De van origine Turkse Elif Shafak woont tegenwoordig in de UK. De commotie die haar eerdere romans door de daarin aanwezige thema’s in Turkije veroorzaakten maakte dat ze zich daar niet meer prettig voelde. Ook in haar negende Engelstalige roman ‘There Are Rivers in the Sky’ komen gevoelige onderwerpen aan bod.

De tekst op de achterflap begint met de woorden “This is the story of one lost poem, two great rivers and three remarkable lives - all connected by a single drop of water”. Dat is in het kort een prachtige samenvatting van de inhoud van boek.
Die “lost poem” is het Gilgamesj epos, het verhaal van koning Gilgamesj die zijn beste vriend Enkidoe verliest aan de dood, waarna hij een lange reis onderneemt op zoek naar onsterfelijkheid. Het enige wat evenwel van dit epische verhaal in de roman terugkomt is het deel over de zondvloed.
De “two great rivers” zijn de Thames en de Tigris, aan de oevers waarvan zich de “three remarkable lives” van Arthur, Narin en Zaleekhah afspelen.
Dat die levens verbonden zijn door “a single drop of water” is een ietwat gekunsteld gegeven. Shafak laat de waterdruppel die in de proloog in 630 v Chr als een regendruppel op het hoofd van de Mesopotamische koning Ashurbanipal valt, in 1840 terugkeren als een sneeuwvlok die aan de oevers van de Thames in de mond valt van de pasgeboren Arthur, waarna hij weer 32 jaar later in zijn gezicht spat wanneer hij in Constantinopel langs de Bosporus wandelt. In 2014 komt ze als laatste druppel tevoorschijn uit de waterfles waarmee Narin haar dorst lest op de berg Sinjar. Tenslotte is de druppel tot een traan verworden die in 2018 vanuit het oog van de verdrietige Zaleekhah tevoorschijn komt en via de wasbak in haar woonboot in de Thames verdwijnt.

Hoewel de drie levens zich in verschillende periodes afspelen weeft Shafak ze ook samen. Dat komt niet alleen door de rol die het water erin speelt maar ook door details uit het leven van de een die opduiken in dat van een van de andere twee. Zo is de vader van Arthur meubelmaker die al zijn meubels voorziet van zijn eigen meesterteken. Een door hem gemaakte kist, van kunstig houtsnijwerk voorzien, blijkt later in het rijk versierde huis van de oom van Zaleekhah te staan.

Arthur groeit op onder moeilijke omstandigheden, het is thuis armoe troef, zijn vader is vaak dronken en zijn moeder uiterst labiel. Hij gaat slechts een paar jaar naar school en wordt al op jonge leeftijd de kostwinnaar van het gezin. Hij zou zomaar uit een verhaal van Dickens gestapt kunnen zijn.
Dankzij zijn formidabele geheugen en nooit aflatende interesse wordt hij aangenomen als jongste bediende bij een uitgeverij. Hier ontstaat zijn fascinatie voor boeken in het algemeen en ‘Nineveh and its Remains’ in het bijzonder. Hij raakt geobsedeerd door dit boek, vooral door een deel van de ondertitel ‘the Yasidis, or Devil-Worshippers’.

Met dit boek hebben we meteen twee hoofdthema’s uit de roman te pakken, de discussie over waar zulke ‘Remains’ het best op hun plaats zijn en die over de positie van de Yasidi’s door de eeuwen heen.

Is de beste plek voor dergelijke artefacten een museum zoals het British Museum of het Louvre, daar waar ze perfect geconserveerd kunnen worden maar alleen zichtbaar voor vreemde ogen, in een privé-collectie of op de plek waar ze oorspronkelijk vandaan komen? De meningen hierover verschillen maar zijn langzamerhand terecht aan het verschuiven. Een ontwikkeling die zich ook bij Arthur voordoet.

Het Yasidi-meisje Narin leert de geschiedenis van haar volk kennen door de verhalen die haar grootmoeder haar vertelt. Dat zijn niet altijd vrolijke verhalen want al in vroeger tijden werden de Yasidi’s vaak verkeerd begrepen en, veel erger, vervolgd. Dat dit in de huidige tijd niet anders is ondervindt Narin zelf ook. Haar doopplechtigheid aan de oever van de Tigris in Zuid-Turkije wordt wreed verstoord door een bulldozer-bestuurder die aan de Ilusi dam werkt en de opmerking “filthy, fucking devil-worshippers” maakt. Iets dergelijks is haar eerder ook al overkomen bij een bezoek aan het ziekenhuis, en Narin maakt zich terecht ongerust over zulke uitlatingen.
Aan de andere kant van het spectrum staat Arthur. Hij heeft juist groot respect voor de Yasidi’s, in wiens dorp hij verblijft tijdens zijn opgravingen in Nineveh. Hij hoopt daar het ontbrekende deel uit het Gilgamesj-epos te vinden.
Wanneer Narin en haar grootmoeder op doorreis zijn in Nineveh, op weg naar Lalish, een voor de Yasidi’s heilige plaats waar ze hopen de doopplechtigheid af te kunnen ronden wordt haar verhaal wel ineens heel grimmig door de komst van ISIS. Water krijgt een geheel andere rol. Van machtsmiddel, een dam in een rivier, wordt het een machtig oorlogsmiddel als op een nacht alle waterputten, bronnen en zelfs de Tigris verontreinigd worden. Nog weer later, wanneer de Yasidi’s zich op de berg Sinjar verscholen hebben wordt hen zelfs alle drinkwater onthouden.

Zaleekhah, een 31-jarige hydrologe, maakt een moeilijke periode in haar leven door. Ze is een persoon waarvan gezegd wordt “if only she’d had the capacity for happiness”. Ze stort zich volledig op haar werk, iets wat in het verleden niet altijd goed uitpakte en doet nu onderzoek naar de verdroging in Mesopotamië. Opgegroeid bij haar oom, die als immigrant zeer geslaagd is in het leven heeft ze moeite om aan al zijn verwachtingen te voldoen. Oom Malek was al niet blij met haar studiekeuze maar plaatst nog meer vraagtekens bij haar huidige onderkomen, een kleine woonboot in de Thames, in een woonwijk die van Victoriaanse sloppenwijk is veranderd in een yuppenwijk. Wanneer Zaleekhah kennismaakt met de eigenaresse van de woonboot en een tattoo-shop, zet dat haar leven volledig op zijn kop. Nineveh en het spijkerschrift gaan ook in dat van haar een grote rol in spelen.

In de epiloog komen de drie levens op een vreemde en onverwachte manier bij elkaar. In Turkije zoeken Zaleekhah en Narin elkaar op en samen brengen ze een bezoek aan het graf van Narin’s over-over-grootmoeder Leila en “King Arthur of the Sewers and Slums”.


PS: Het slot van het boek lijkt onwerkelijk maar ik vond een artikel in Opzij dat als volgt begint; “Het is ruim negen jaar geleden dat IS-strijders de Noord-Iraakse provincie Sinjar binnenvielen en genocide pleegden op de Jezidi’s. Eerder dit jaar bracht de Nederlands-Koerdische filmmaker Reber Dosky zijn documentaire ‘Daughters of the Sun’ uit. Daarin portretteert hij Jezidi-vrouwen die bevrijd zijn uit IS-slavernij. Opzij sprak met drie van hen.”