Boekenplank voor de kop of miskend genie in een wereld vol onbegrip?

Volgens Cyrille Offermans in “ De Groene Amsterdammer( no 28/29 2023) behoort hoofdfiguur Peter Kien uit Canetti s befaamde roman “ Die Blendung (in het Nederlands hertaald als “ het Martyrium) na Don Quichote , tot een van de domste figuren van de wereldliteratuur. Ik zou hem eerder willen karakteriseren als naïeve wereldvreemde boekenwurm die zich geen raad weet met het “normale leven” en daardoor slachtoffer wordt van enkele” boerenslimme “randfiguren” die hem tot waanzin drijven. Het is overigens niet alleen de hoofdfiguur maar iedereen in het boek lijkt geobsedeerd op het krankzinnige af. Dat maakt het boek ook tot een grimmige aanklacht, niet alleen tegen de situatie in het interbellum maar ook een aanklacht tegen het opkomend nazisme dat zijn schaduw vooruitwerpt en dat erin accumuleert dat de brave doch egoïstische Kien in blinde paniek zijn geliefde bibliotheek in brand steekt. Dit gegeven is profetisch te noemen want het moet voor de toch een bijzondere gewaarwording voor Canetti zijn geweest dat zijn beeld wat hij als fictie had opgeroepen door de nazi s in de jaren dertig nog net voor de verschijning van zijn boek werd gepraktiseerd door de boekverbranding. Een praktijk die helaas nog vaker voorkwam en voorkomt.
Het boek valt uiteen in drie delen : Ein Kopf ohne Welt wat betrekking heeft op de onbegrepen intellectueel Kien. Het tweede deel heet Kopflose Welt waarin Kien een “ reality shock” ervaart als hij plots op straat komt te staan om ten slotte te eindigen met die Welt im Kopf waarin Kien in zijn eigen huis opgesloten wordt en de broer van Kien ten tonele gevoerd wordt
Wel beschouwd is “het martyrium” een fabel waarin iedereen verblind lijkt door hun eigen obsessie in een reeks van vaak komische maar vaker nog tragische misverstanden die ernstige zoniet fatale gevolgen hebben. Het verhaal draait om een aantal sleutelfiguren:
Allereerst is daar Peter Kien, type verstrooide professor, een sinoloog die geobsedeerd is door zijn wetenschap en door zijn boeken. Hij heeft de grootste privébibliotheek van heel Wenen. De boeken zijn zo belangrijk voor hem dat hij een huishoudster in dienst neemt om zijn boeken te verzorgen. Kien is zo onder de indruk van haar geveinsde boekenliefde dat hij haar ten huwelijk vraagt. Dit is de start van een ware beproeving. Therese is namelijk een lelijke, domme, hysterische heerszuchtige oude vrijster, wie het uitsluitend om een man en om geld te doen is.

Het leven ingeschopt door huishoudster/ echtgenote
Het duurt dan ook niet lang voordat Kien een gast in zijn eigen huis is en door Therese letterlijk het huis uit en het normale leven in geschopt wordt. Eenmaal gedropt in de “boze buitenwereld” moet hij zien te overleven. Hij denkt in de zelfverklaarde schaakkampioen Fischerle, een gebochelde dwerg, een geestverwant gevonden te hebben. Kien heeft dan nog geen idee van het feit Fischerle het op zijn vermogen gemunt heeft om daarmee zijn reis naar Amerika te kunnen betalen om daar verder munt te kunnen slaan uit zijn vermeend schaaktalent. Tenslotte is een rol weggelegd voor Benedikt Pfaff het prototype van likken naar boven en trappen naar onder. Hij staat mijns inziens model voor het nazistisch monster, dat publiek de behulpzame ex-politieman speelt maar privé zijn vrouw en dochter terroriseert en ook geweld niet schuwt als hij tegengewerkt wordt. Zijn woning heeft een bijzonder kijkgat van 50 centimeter boven de grond, wat hem de mogelijkheid geeft onopgemerkt de voorbijtrekkende wereld der passanten te bespieden en hij benut om bij te verdienen als een soort huisbewaarder en om eventueel bewoners onder druk te zetten en af te persen.
Macht van het kwaad en het kwaad van de macht
Canetti zou Canetti niet zijn als het ook in dit boek niet over macht zou gaan. Het zou veel te ver gaan om het een “voorstudie” te noemen van zijn magnus opus: Massa en Macht dat 23 jaar later verscheen, maar het boek rekent genadeloos af met de ziekelijke obsessie met macht van de hoofdfiguren. De conciërge Pfaff denkt over iedereen macht te hebben omdat hij iedereen observeert en heel veel over iedereen weet. Daarenboven mishandelt hij vrouw en en gijzelt hij Kien. Huishoudster Therese heeft fysieke en mentale macht over Kien en dwerg Fischerle wil macht uitoefenen door vals spel bij het schaken en door valse beloftes over boeken aan Kien. Kien tenslotte denkt Therese in zijn macht te hebben door haar eerst in dienst te nemen en later met haar te trouwen. Het is ook een boek over schijn en werkelijkheid. Alles wat de hoofdfiguren beweren blijkt later het tegendeel te zijn. Is Fischer wel Schaakkampioen? Is Therese werkelijk vermoord? Is Kien wel de vermaarde sinoloog die hij beweert te zijn? Heden ten dage is men wellicht vertrouwd met nepnieuws en “alternatieve feiten maar vroeger kon men daar ook een liedje over meezingen.
3 verschillende titels
Het zijn niet de geringste schrijvers die zich hebben laten inspireren door dit boek. De Nederlandse “ grande dame” van de literatuur Hella Haasse schreef er in 1965 een review over en noemt het “ de Elcerlyck van een ondergaande beschaving. Zij concludeert : Het is mijn persoonlijke overtuiging, dat wij in Die Blendung een klassiek staal bezitten van het zeldzaamste (want misschien wel moeilijkst te verwezenlijken) genre in de romankunst, de allegorie, waarin een volkomen versmelting van symbool en levende werkelijkheid heeft plaatsgevonden. De middelen van satire en groteske worden tot aan de grenzen van het aanvaardbare toegepast, de hoofdfiguren met grote durf zoveel mogelijk vereenvoudigd zonder dat hierdoor aan de realiteit van de verhoudingen, de situaties en de psychologische structuur der personages afbreuk wordt gedaan. Een allegorie dus: het verzet van de mens tegen de macht van het kwaad en het kwaad van de macht(Hella Haasse : Elias Canetti en zijn roman : “ die Blendung Leestekens 1965 DBNL)

Ook de bekende en helaas meer dan 40 jaar lang bedreigde schrijver Salman Rushdie las als jong schrijver Canetti. Hij stelt: “ Bij de herhaalde lezing veranderde de roman ook in een ander opzicht. Een van zijn interessantste nieuwe ideeën was, dat andere mensen ficties zijn, die wij bedenken. In de Blendung wordt haast iedere figuur door minstens één andere meer of minder misverstaan. Ieder ziet in ieder ander diegene die hij zien wil, niet degene die het werkelijk is( bron Salman Rushdie De slang der kennis Over Die Blendung en boekverbrandingen, Bzzlletin. Jaargang 20 - DBNL

Het boek heet die Blendung in het origineel (Duits) genoemd naar een schilderij van Rembrandt. In het Nederlands heet het echter het Martyrium en in het Engels: Auto Dafé. Het is Salman Rushdie die een lans breekt voor de Engelse titel. Hij vindt hem beter als het origineel omdat autodafe verwijst naar inquisitie en brandstapel wat inderdaad heel goed bij dit boek past, zeker omdat boekverbranding zelf helaas heden ten dage nog praktijk is. ik zou echter toch willen pleiten voor de originele titel in het Nederlands te vertalen als: “ Verblind” De thema s blindheid en verblinding zijn het hoofdthema.

Het volgende (prachtige) citaat, naast vele vele anderen, bevestigt mijns inziens blindheid als Leitmotief: “
Blindheid is een wapen tegen ruimte en tijd; ons bestaan is één ontzettende blindheid, op het weinige na dat we via ons nietig verstand – nietig zowel van nature als in zijn reikwijdte – waarnemen. Het dominerend principe in de kosmos is de blindheid. Deze maakt een naast elkaar bestaan van dingen mogelijk, dat onmogelijk zou zijn wanneer ze elkaar zagen. “

“Zij staat het afkappen van de tijd toe waar deze ondraaglijk is. Wat is bijvoorbeeld een kiemkorrel anders dan een brokje leven dat zich tot het opnieuw geroepen wordt in blindheid hult? Om de tijd, die een continuüm is, te ontgaan, , bestaat maar één middel :” Wanneer men van tijd tot tijd de ogen voor hem sluit, is het mogelijk hem in de stukken te breken die men van hem kent.” ( hoofdstuk verblindend meubilair).

Het boek vereist de nodige inspanning om te lezen en vaak na te lezen om alle rijkdom en dubbele bodems te begrijpen. Echter als je je die moeite getroost word je beloond met de leeservaring van “een klassieker” die nog altijd actueel is. Obsessie met geld en macht, wantrouwen tegen intellectuelen wetenschap, bedrog en nepnieuws en de herhaalde opkomst van facistische groepen; alles wat je in ; “ het martyrium “leest vindt nu, recht voor je ogen plaats. Lees dit boek voordat je zelf verblind wordt.