Gelaagde familiegeschiedenis zet aan tot nadenken

Na kennismaking met Corien van Zweden tijdens een mediatraining voor schrijvers, besloot ik - fervent fictie lezer - een boek van haar te lezen. Non-fictie. Haar nieuwste: Het geloof van mijn vader.
De flaptekst was intrigerend. Ik vroeg me wel af: wordt dit een lekker leesboek, of moet ik me op taaie kost instellen? En het gaat behalve over de oorlog ook over religie, met dat laatste heb ik niets. Of in elk geval niets positiefs. Ik zette me bij voorbaat toch een beetje schrap.
Dat bleek niet nodig. Integendeel: het boek helpt mij verder in mijn opschuiven van anti-religieus naar a-religieus. Daar ben ik blij mee; in dit tijdperk van polarisatie zijn we beter af met meer wederzijds begrip en vertrouwen.
Door Van Zwedens boek snap ik beter wat ik nooit kon bevatten: dat ook weldenkende mensen in wat ik het god sprookje noem, kunnen geloven. Corien van Zweden beschrijft de worsteling van haar vader, Kees van Zweden, met zijn geloof. Vanwege dezelfde achternaam noem ik hen in deze recensie bij hun voornaam.
Corien ontdekt dat de kiem van de twijfel van haar vader aan God en aan het geloof van zijn ouders, al tijdens de hevige bombardementen in de eerste dagen van de Tweede Wereldoorlog gezaaid moet zijn. "Dat God het gebed van de buurmeisjes had verhoord, maar een gezin tien huizen verderop liet omkomen in de vlammenzee? Wat was dat dan voor God?" vraagt de dan tienjarige Kees zich af.
Een doodnormale vraag, lijkt mij. Een die ervoor zorgt dat velen ´van hun geloof vallen´. Zo niet Kees. Hij schrijft in de loop van 55 jaar in zijn dagboeken tal van variaties op deze vraag. Kees blijft piekeren over hoe het kwaad van de oorlog zich verhoudt tot de God van zijn kindertijd, een God die zowel almachtig als algoed is. Bij alle oorlogsverschrikkingen waar hij bij stilstaat, is hij telkens weer verbijsterd over de vraag: “Als God daar part noch deel aan had, aan wie of waaraan zijn we dan overgeleverd?”
Corien concludeert dat Kees het idee van een betekenisloze, blinde geschiedenis niet kon verdragen. Uiteindelijk is het alternatief voor hem dan toch beter. "Kees blijkt God niet kwijt te willen."
Hier ontstaat mijn begrip. Dat Kees kiest voor geloven in God omdat het idee dat het leven anders volstrekt willekeurig is, dat goed en kwaad in feite niet uitmaken omdat er geen vergelding is door een hogere macht, daar kan ik mij veel bij voorstellen. Alles, ook het leven zelf, lijkt zinloos zonder een God. En het neemt mij enorm voor hem in dat hij, ondanks zijn keuze voor het geloof, als 80-jarige in zijn dagboek over diegenen die in de oorlog de dans ontsprongen schrijft: “Als de mazzelaars zeggen dat God achter hun bevrijding zit, delen ze met die interpretatie een dreun uit aan de talrijke slachtoffers en hun nabestaanden die niet in aanmerking kwamen voor die genadige uitverkiezing.”

Bij het lezen van Het geloof van mijn vader verplaatste ik me vaak in de schrijfster. Van je vader een dagboek erven, bestaand uit 35 ordners, drie miljoen woorden die 55 jaar beslaan. Alleen al dat te 'moeten' lezen, lijkt me een opgave. Geen wonder dat Van Zweden dat jaren uitstelde.
Haar vader zei vlak voor zijn dood tegen haar: “Je mag met mijn dagboeken doen wat je wilt. Je mag ze lezen, eruit citeren, erover schrijven.”
Van Zweden daarover: "Een vrijbrief? Een opdracht?” Ze schrijft dat die zinnen van haar vader “zijn losgeraakt uit de scène. Ze zijn een eigen leven gaan leiden en resoneren wanneer ze er zin in hebben. Ik heb de zinnetjes de afgelopen jaren van alle kanten bekeken, door mijn hoofd laten gaan, erover gepiekerd, erom geglimlacht, me eraan geërgerd, ervan gedroomd, ze geprobeerd te vergeten.(...)"
Deze passage alleen al maakt al duidelijk dat het lezen van dit boek geen opgave is, waar ik bij aanvang bang voor was. Corien van Zweden formuleert niet alleen helder maar vaak ook prachtig. Behalve zijn dagboeken heeft ze ook het schrijftalent van haar vader geerfd, blijkens de vele citaten van Kees' hand in Coriens boek.
De man neemt het leven zeer zwaar, maar hij komt soms ook leuk uit de hoek: “Als Jezus zichzelf het licht der wereld noemt, en hij is dat voor mij, maar niet voor jou, dan is hij, met permissie gezegd, geen wereldlicht, maar een particulier pitje.”

In het boek keert Corien letterlijk terug naar het verleden van haar vader en grootvader. Te beginnen naar de straat waar Kees als kind woonde en waar in de Tweede Wereldoorlog gebeurde wat het verdere leven van Kees, zijn familie en zelfs later dat van het gezin dat hij zelf sticht, zal bepalen: de arrestatie van zijn vader, die in het verzet zat. Welke invloed het heeft gehad op Corien van Zweden zelf, zal verderop in het boek blijken. Die straat is voor Corien haast mythische, omdat haar vader er zo vaak over vertelde. Ze schetst de banale werkelijkheid van de huidige Bothastraat in beeldende taal, compleet met een kleurig emaillen bord met zonnebloemen en Home, sweet home op een pui gespijkerd. Dat oog voor detail en die beeldende taal leidt de lezer door de geschiedenis van Coriens vader en de oorlogservaringen van haar grootvader Jaap.
Duidelijk wordt dat in kringen van gereformeerden niet eens werd nagedacht of ze al dan niet verzetswerk wilden doen. Ze deden het gewoon, omdat ze meenden dat hun God dat van hen verwachtte. Toch een mooie kant van het geloof, dacht ik, tot ik die gedachte in de context van het heden plaatste.
Corien volgt in het boek het tot dan toe – ook voor haar - onbekende spoor van haar grootvader door de oorlogsjaren, van zijn arrestatie tot zijn dood niet lang na de oorlog, als gevolg van ondervoeding.
Naast de De Tweede Wereldoorlog en God speelt nog een thema een rol: migraine. De impact van die ziekte wordt pregnant duidelijk.
Knap vlecht Van Zweden haar heden en het verleden van haar vader en grootvader door elkaar heen. Zo verbindt ze haar eigen migraine aan haar familiegeschiedenis en ze ontrafelt hoe het omgaan met dingen die op je pad komen, bijvoorbeeld hoe je het beste kunt omgaan met gevaar, nagenoeg onbewust van generatie op generatie wordt doorgegeven.
Belangrijker nog voor Coriens eigen leven lijkt het opgegroeid te zijn met een vader die zijn hele leven worstelde met de vraag hoe zat het met God en het kwaad. En “of hij God op de een of andere manier kon redden uit de puinhopen die tijdens de oorlog waren aangericht.” Over haar kindertijd schrijft Corien: “Die was zozeer van deze onoplosbare vragen doordrenkt dat het mijn keus om op achttienjarige leeftijd theologie te gaan studeren beïnvloed heeft. Had ik de illusie dat ik de knoop zou kunnen ontwarren? Of had ik het idee dat ik namens mijn vader op zoek moest naar de antwoorden (...)"

Het was niet alleen kommer kwel, zeker niet. Ik had mij gereformeerde gezinnen als strafkampen voor kinderen voorgesteld. Ondanks veel moeilijke omstandigheden worden zowel Kees als Corien met veel liefde, warmte en begrip opgevoed. De scene waarin Kees en zijn zusjes naar bed gebracht worden, iets dat iedere dag op dezelfde manier gebeurde, ontroerde me. Vader en moeder brachten samen de kinderen naar boven, lieten hun gebedjes doen, stopten hen onder en gingen daarna naar beneden terwijl ze de hele weg de trap af totdat de woonkamerdeur achter hen dichtging, de namen van hun kinderen herhaalden: Dag Anna, dag Betsy, dag Kees.
Ontroerend én herkenbaar vond ik ook de scene die Corien beschrijft over de kerst waarin haar vader op sterven lag en zij met de versiering van het huis in de weer was: “Hoe moest ik het volledig verfrommelde papieren sneeuwmannetje dat nog uit mijn kleutertijd dateerde weer in model krijgen? Terwijl ik hem met twee paperclips had geprobeerd te verstevigen, deed ik mijn best om niet verder te denken. Wie zou straks een gescheurd sneeuwmannetje nog willen hebben? De kerstklok zonder klepel, de half opgebrande kaarsen?”

Het geloof van mijn vader verslind je niet in sneltreinvaart, als een whodonit. Het is met heel veel zorg geschreven. Lees het met dezelfde zorg en sta geregeld stil bij de gedachten die Corien en Kees van Zweden in dit boek delen, en bij wat die bij jou losmaken, dan wacht je een prachtig boek. Zeer de moeite waard!