Hartverscheurend, wijs en magisch

Elif Shafak (1971) is een schrijfster van Turkse komaf, geboren in Frankrijk en opgegroeid in Madrid en Jordanië. Ze studeerde onder meer Internationale relaties in Ankara. Inmiddels woont ze in Londen en schrijft ze haar werk in het Engels of Turks. Met haar roman 10 minuten, 38 seconden haalde ze in 2019 de shortlist van de Booker prize; met dit boek Het eiland van de verdwenen bomen, vertaald uit het Engels door Manon Smits, haalde ze de shortlist van de Costa Book awards 2021 voor Britse en Ierse schrijvers.

In 1974 zijn Kostas en Defne verliefd op elkaar. Ze wonen in Nicosia, de hoofdstad van Cyprus. Hij is zeventien, zij achttien, hij is van Griekse, zij van Turkse komaf, hij is christelijk, zij islamitisch, en dat zet de relatie meteen op scherp. De vergelijking met Romeo en Julia is snel gemaakt, maar de omstandigheden zijn grimmiger. Stiekem ontmoeten ze elkaar in een achterkamertje van de taveerne De blije vijg, genoemd naar de vijgenboom die midden in de taveerne staat en door het dak heen groeit. De eigenaren, Yiorgos en Yusuf, hebben een vergelijkbare achtergrond als Kostas en Defne en ook zij verbergen hun relatie. En dan stuurt zijn moeder Kostas vlak voor de Turkse inval op Cyprus naar Londen. Het zal ruim vijfentwintig jaar duren voordat hij terugkomt als bioloog en Dafne, die betrokken is bij de opsporing van de tijdens het conflict vermiste personen, weer ontmoet.
Hun dochter Ada vertellen ze niets over hun verleden. Dafne denkt dat Ada zo het verleden niet hoeft mee te dragen zoals zijzelf doet. Na de dood van Dafne dreigen Kostas en Ada elkaar kwijt te raken in hun rouw, totdat de zus van haar moeder voor het eerst naar Londen komt om hen te bezoeken.

Shafak heeft de recente geschiedenis van Cyprus van kroonkolonie van Groot-Brittannië tot de opdeling van het eiland in een Grieks en een Turks deel door het verhaal heen geweven. Ze hanteert een oosterse verteltrant en gebruikt veel metaforen. Bijzonder is dat in bijna de helft van de hoofdstukken de vijgenboom aan het woord is. Deze stond in de naar hem genoemde taveerne en een stek daarvan staat in de tuin van Kostas en Defne in Londen. Hij is niet alleen getuige van alles wat daar gebeurt, maar staat ook in verbinding met andere bomen, zijn voorouders en met dieren die hem vertellen wat elders gebeurt. Hij heeft veel aandacht voor de gevolgen van het conflict voor de natuur en maakt vaak de vergelijking met de biologie. Hij lijkt, ook door de verbinding die hij legt met de natuur, over een bijzondere wijsheid te beschikken, de wijsheid ook van generaties. Zo brengt hij tot uitdrukking wat migraties met je doen: je gaat niet gewoon door, maar een deel van je sterft vanbinnen, zodat een ander deel een nieuwe start kan maken.

Speciale aandacht vraag Shafak voor de gevolgen van gewelddadigheden die buiten het slagveld plaatsvonden. Buren keerden zich tegen buren, vrienden verraden vrienden. Veel Cyprioten lijden vervolgens onder de vermissing van hun dierbaren en de onzekerheid over hun lot. Vandaar ook de aandacht voor de Internationale Commissie voor vermiste personen waarvoor Dafne op Cyprus en in Londen werkt. Die zoekt naar vermisten zodat nabestaanden hun kunnen begraven. Dan pas kan de verwerking van het verlies beginnen. De trauma’s die zijn ontstaan, kunnen echter pas in latere generaties helen.

‘Mensen aan beide zijden hebben veel geleden, en mensen aan beide zijden kunnen het niet uitstaan als je dat hardop zegt. Waarom niet? Omdat het verleden een donkere verwrongen spiegel is. Als je daarin kijkt, zie je alleen je eigen pijn.’

‘Maar al te vaak zat de pijn bij de eerste generatie overlevenden, degene die het meest hadden geleden, dicht onder de oppervlakte, herinneringen die als splinters in hun huis zaten, waarvan sommige nog een stukje uitstaken en andere volkomen aan het oog werden onttrokken. Intussen koos de tweede generatie ervoor om het verleden te verdringen, zowel de dingen die ze wisten als die waar ze geen weet van hadden. De derde generatie daarentegen wilde juist wel diep graven en het verzwegene boven tafel halen.’

Het eiland van de verdwenen bomen is een prachtig verteld gelaagd liefdesverhaal tegen de achtergrond van de recente geschiedenis van Cyprus en de dramatische gevolgen daarvan. De roman is extra aantrekkelijk door de speciale manier waarop het verhaal wordt verteld en de bijzondere thema’s die aan bod komen. Meer alledaagse en weinig uitgewerkte thema’s zoals pesten via social media hadden weggelaten kunnen worden.