Psychologische roman met bijzondere structuur

De Engelse schrijfster Elizabeth Jane Howard (1923- 2014) is in Nederland inmiddels bekend van de Cazeletkronieken die zij schreef van 1990 tot 1995 (met een nakomertje, het vijfde deel, in 2013). Haar eerste boek, ‘A beautifull visit’, dateert al van 1950 en was meteen goed voor de John Llewellyn Rhys-prijs, een prijs voor jonge schrijvers voor de beste roman van het jaar. ‘Welbeschouwd’ is haar tweede roman (1956). Net als in de Cazelets zijn er duidelijk autobiografische elementen aan te wijzen.

Het boek kent een bijzondere opbouw, het beschrijft in vijf delen het leven van mevrouw Fleming, maar wel in omgekeerde volgorde. We beginnen in 1950 en leren mevrouw Fleming kennen als een 43-jarige mevrouw uit de upperclass die een dinertje organiseert voor de verloving van haar zoon, die een niet heel gelukkig huwelijk tegemoet gaat volgens zijn vader.

‘Op zijn dertigste, of daaromtrent, zou hij waarschijnlijk proberen zich van haar lost te maken, maar tegen die tijd zou hij twee of drie snotneuzen hebben en een vrouw die ontdaan van de schamele middelen die hem aanvankelijk hadden bekoord, op dat moment zou beschikken over een vernietigende kennis omtrent zijn gedrag. Dat zou er onvermijdelijk toe leiden dat hij bij haar zou weggaan (als hem dat al zou lukken) om volstrekt verkeerde redenen.‘

Conrad, haar man, staat op het punt hun huwelijk te beëindigen, haar dochter zit in een precaire situatie, en mevrouw Flemings beschouwt alles met een pijnlijke precisie, de karakters van een ieder, de relaties met haar kinderen en met haar man, de toekomstverwachtingen van haar kinderen en de sociale conventies. Het levert prachtige beschrijvingen en analyses op.
In de volgende vier delen gaan we terug in de tijd. Ze spelen zich af tijdens de Tweede wereldoorlog (1942), een vakantie in Zuid-Frankrijk met jonge kinderen (1937), de huwelijksreis (1927) en voorafgaand aan de ontmoeting met Conrad (1926). Laagje voor laagje wordt de oorzaak van het ontspoorde huwelijk uit de doeken gedaan, wordt de verhouding van Antonia met haar ouders beschreven en wordt duidelijk hoe de jonge Antonia zich onder meer onder invloed van Conrad tot de huidige ongelukkige mevrouw Flemings kon ontwikkelen. Antonia beschrijft dit als volgt:

‘Waarom zou iemand verwachten dat hij je kon oppikken in de bloei van je leven, of, nog erger, voordat je de tijd had gehad om tot bloei te komen, dat hij je op een zekere leest kon schoeien en je jarenlang kon vastprikken tot je in alle opzichten een compromis was geworden van zijn oorspronkelijke ideaal, en zijn groeiende onverschilligheid, als je uiteindelijk in je eenzaamheid de verkeerde bleekt te zijn.'

Ondanks de sprongen in de tijd komen de karakters echt tot leven, net als in de Cazeletkronieken, maar centraal staat toch Antonia Flemings wiens leven wordt ontrafeld. Howard zorgt ervoor dat je begrijpt hoe Antonia in deze hopeloze toestand terecht is gekomen. Howard toont veel psychologisch inzicht en verrast de lezer steeds door weer een bouwsteen uit het verleden prijs te geven.
Door de vele beschouwingen in het eerste deel worden de zinnen in dit deel soms erg aan elkaar geregen. Ongetwijfeld heeft Howard de vertaalster voor een bijna onmogelijke opdracht gesteld. Dit verandert in latere hoofdstukken, het verhaal wordt lichter en de zinsopbouw eenvoudiger. Laat je niet uit het veld slaan door het eerste deel, het boek is het doorlezen meer dan waard.

Elizabeth Jane Howard schreef met ‘Welbeschouwd’ een psychologische roman van een hoog niveau met een bijzondere structuur. Ze geeft de sociale conventies en de man/vrouw-verhoudingen in die tijd perfect maar subtiel weer, zoals alleen zij dat kan.