Teruggeworpen in de afgrond van jezelf

Belmiro Borba werkt als ambtenaar op de afdeling Groei & Ontwikkeling van de Braziliaanse stad Belo Horizonte. Een totaal overbodige afdeling, maar het levert hem brood en papier en dat laatste is essentieel voor een schrijver die bezig is zijn memoires op te schrijven. Hij wil het verleden herstellen: de tijd dat hij gelukkig opgroeide in Vila Caraíbas, waar zijn ouders een fazenda hadden. Belmira was de beoogde opvolger, maar hij wilde liever literatuur studeren. Vila Caraibas heeft hij na 1924 niet meer teruggezien, maar het verlangen naar die tijd en plaats laat zich niet wegdrukken. Al snel ontdekt hij dat het heden het verleden verdringt en verworden zijn memoires tot een dagboek.  

Ambtenaar Belmiro is de debuutroman van Cyro dos Anjos (1906-1994), een Braziliaanse journalist en schrijver. De roman verscheen in 1937 en geldt als een van de belangrijkste Braziliaanse romans die geschreven zijn in de roerige dertiger en veertiger jaren van de vorige eeuw. Politieke onlusten zouden uiteindelijk in 1936 leiden tot de afkondiging van de staat van oorlog door het congres. Het leidde een periode in waarin vooraanstaande hoogleraren, artsen, journalisten en vakbondsleiders gevangen werden gezet. De roman werd vertaald door Harrie Lemmens.  

Ambtenaar Belmiro geeft ongeveer vijftien maanden weer uit het leven van Belmiro Borba. Hij is intelligent, goed opgeleid, wil graag gezien worden en lijdt enorm onder het uiteenvallen van zijn 'vriendengroep'. Zijn vrienden hebben zo hun politieke opvattingen en Belmiro, die geen standpunten inneemt, staat vanaf de zijlijn toe te kijken hoe de wereld verandert en zijn wereld steeds kleiner en leger wordt. Contacten leggen met anderen is moeilijk, zo niet onmogelijk:  

'Je zou kunnen zeggen dat ik last heb van perifere afkoeling. De anderen hebben armen en benen om hun gemoedsbewegingen over te brengen, bij mij worden de wegen waarlangs de eerlijke, oprechte gevoelens van de mens zich uiten altijd onmiddellijk geblokkeerd (…). Op die manier maakt de menigte me duidelijk (…), dat er een wereld bestaat die anders is dan de mijne en waarmee ik onmogelijk contact kan krijgen.'  

Ziehier een personage dat volledig teruggeworpen wordt op zichzelf en dat ook niet in staat is om wezenlijk contact te krijgen met de lezer.  

De auteur beschrijft het lege leven van een onbeduidende ambtenaar die werkt op een overbodige afdeling. Hoe leeg en doelloos wil je zijn? Hoe vind je je plaats in een chaotische wereld als je niet kunt bepalen welke richting je op wilt? Zijn vrienden weten het wel: Belmiro is een sceptische kleinburger die door niets te doen het kapitalistische systeem steunt, een slappeling die neigt naar een alles ondermijnend systeem van gelijkheid, een pijnstiller die alleen maar kalmerend werkt. Dat Brazilië wel wat beschaafder en barmhartiger mag worden, onderschrijft Belmiro, maar als hij gaat bedenken hoe dat dan zou moeten verdwijnt hij steevast 'in een labyrint van tegenstrijdigheden'.  

Tijdens het schrijven van zijn gevoelens en gedachten richt Belmiro zich regelmatig rechtstreeks tot de lezer als het over het schrijfproces gaat. Hij wil geen roman schrijven, maar uiteindelijk wordt het wel een roman. 'Dit is een boek over gevoelens, over herinneringen (…). In feite veranderen onze herinneringen in onze geest in een roman en feiten krijgen, zodra ze gebeurd zijn, andere contouren. (…), waardoor ze uiteindelijk een roman worden.’ Je wilt het niet, maar het gebeurt dus wel en daarmee is de roman symbolisch voor het leven van Belmiro. Hij wil niet alleen zijn, maar hij wordt het wel.  

Ambtenaar Belmiro is een existentiële roman, die zich moeiteloos laat vergelijken met De Avonden van Reve. Veel centrale thema's komen overeen: verveling, eenzaamheid, desillusie, gevoel van minderwaardigheid, gebrek aan zelfvertrouwen, sociaal isolement. Ook het cynisme van Belmiro evenaart dat van Frits van Egters. Het boek leest bepaald niet gemakkelijk weg: voor je het weet dwaal je met Belmiro mee in zijn labyrinten van tegenstrijdigheden, filosofische bespiegelingen, dromen en halve werkelijkheden. Regelmatig moet je zinnen herlezen om precies te doorgronden wat er geschreven staat en wat de betekenis is. De verwijzingen naar andere werken zijn talrijk en maken Ambtenaar Belmiro tot een complex boek dat zeer beslist de moeite waard is om te lezen.