Marías laat de lezer verbijsterd en verontrust achter

Met Berta Isla daagt Javier Marías zijn lezers tot het uiterste uit. Zijn meest recente roman is niet alleen uiterst knap en vakkundig geschreven en gestructureerd, ook de thematiek is met precisie uitgewerkt. Aline Glastra van Loon zorgde voor een prachtige vertaling, waarbij ze er in is geslaagd de wervelende en meanderende zinnen van Marías te behouden.  

Berta Isla kent twee hoofdpersonages: de Spaanse Berta Isla en Tomás Nevinson, die half Spaans en half Engels is. De twee jonge mensen worden verliefd op elkaar, besluiten de rest van hun levens samen door te brengen, maar hun wegen scheiden al tijdens hun studies. Berta blijft in Spanje, Tomás vertrekt naar Oxford, waar zijn gevoel voor talen en accenten al snel als bijzonder talent komt bovendrijven. Het duurt niet lang of hij wordt benaderd door een geheime overheidsinstantie die graag gebruik zou maken van zijn gave. Hoewel Tomás weigert, komt hij al snel in klauwen van de geheime dienst terecht en is er geen weg terug.  

Inhoudelijk is Berta Isla een rijk boek. De auteur weet de lezer te prikkelen met scherpe observaties van de huidige samenleving, waarbij de verteller zijn mening niet verbloemt. Zo verliepen studies vroeger snel en voelden jongelui zich snel volwassen en klaar om taken op zich te nemen. Heel anders dan ‘de lafhartige en bangelijke types waarvan de wereld tegenwoordig zo vergeven is dat niemand ze meer als zodanig ziet. Ze zijn de norm, een overbeschermde, luie mensheid, ontstaan in een uiterst korte tijd na eeuwen van het tegendeel: activiteit, onrust, onverschrokkenheid en ongeduld.’ Het verhaal wordt verteld tegen het licht van het politieke klimaat in Spanje na de regering van Franco, van de strijd tussen Ierland en Noord-Ierland en van de strijd rond de Falklandoorlog. Op een natuurlijke manier verweeft Marías feit, fictie en eigen (?) politieke opvattingen, waardoor Berta Isla een geëngageerde roman wordt.  

Toch dient dit alles slechts als achtergrond. Veel meer indruk maakt de manier waarop Marías de relatie tussen Berta en Tomás beschrijft. Hij gebruikt daarvoor een wisselend perspectief. Een groot deel van de roman zien we vanuit Berta. Zij denkt en vertelt via lange interne monologen over haar relatie met Tomás, die gekenmerkt wordt door geheimen, schijn, angst, onzekerheid, onwetendheid en wrok, maar bovenal door een eindeloze trouw aan elkaar. Zoals ze zelf stelt: ‘Wat heb ik weinig voor je betekend in de loop van ons leven. Wat heb ik een kleine rol gespeeld in het jouwe, dat zonder mij is verstreken. Maar kijk, wat telt is dat je nu hier bent, bij mij, in mij.’ Een mens neemt in de loop van zijn leven genoegen met beschadigde, incomplete versies van wat hij wilde bereiken, bang voor de leegte die ontstaat als je de gehavende versie niet accepteert.  

Op driekwart van de roman, in het achtste deel, verschuift het perspectief naar Tomás. Hij wil zichzelf niet kennen en wil zich niet laten kennen. Voor velen niet meer dan een karaktertrek, maar in het geval van Tomás lijkt het de kleinst mogelijke samenvatting van zijn leven. Ontdaan van alle illusies trekt hij de conclusie dat hij - net als wij allemaal- een balling van het universum is geworden: onbelangrijk en vervangbaar. Hij is uitgewist en verworden tot ‘dode lucht.’  

Berta Isla draait om grote vragen als: wat weten we van elkaar en van onszelf? Wat weten we van de dingen die ons verteld worden en van de dingen die ons niet verteld worden?  Als een motief gebruikt Marías tekstfragmenten van andere schrijvers (de belangrijkste komen uit Little Gidding van T.S. Eliot) om de personages en de lezer te laten nadenken over de antwoorden. Ze lijken te fungeren als voortekenen van wat gaat komen, wat niet is af te wentelen en dat stelt allerminst gerust. Tegelijkertijd fungeren ze ook als een soort berusting: blijkbaar hebben we veel minder grip op de wereld dan we denken.  

‘We sterven met hen die sterven: ziet, zij vertrekken, en wij gaan met hen mee. We worden geboren met de doden: ziet, zij keren terug en brengen ons met zich mee.’