Nergens naartoe, alleen maar ergens vandaan

Rond 1800 schaften steeds meer noordelijke staten de slavernij af en sloten mensen zich aan bij het abolitionisme, een beweging die zich inzette voor afschaffing van de slavernij. Ze hielpen gevluchte slaven met behulp van hun ‘Ondergrondse Spoorweg’: een systeem van smokkelroutes met onderduikadressen, waar slaven tot rust konden komen, alvorens verder te trekken naar betere en veiligere oorden.

In Colson Whiteheads De ondergrondse spoorweg is de smokkelroute letterlijk een ondergronds tunnelstelsel. Cora, een jonge slavin, groeit zonder ouders op in Georgia, op de plantage van de gebroeders Randall. James Randall heeft de leiding over de noordelijke plantage; zijn veel wredere broer Terrance bestiert de zuidelijke plantage. Als James sterft, neemt Terrance de noordelijke helft over en wordt Cora ook zijn bezit. Al snel krijgt hij bijzondere belangstelling voor Cora, wat betekent dat haar leven min of meer voorbij is. Voor Cora rest er niets anders dan een vlucht richting het noorden, de weg die haar moeder Mabel ook ooit heeft gekozen.

In de rij van boeken over de slavernij, maakt De ondergrondse spoorweg indruk. Door van het clandestiene netwerk een echte tunnel te maken, maakt Whitehead het gitzwarte verleden van Amerika tastbaar. Zoals een stationschef zegt: "Kijk naar buiten terwijl jullie erdoorheen denderen, en je zult het ware gezicht van Amerika zien." Een simpele mededeling waar een wereld achter schuilgaat. Natuurlijk beschrijft Whitehead de gruwelijke taferelen die we kennen uit andere boeken en films. Schokkend, maar juist de dingen die hij niet beschrijft, alleen maar terloops opmerkt, raken de lezer diep. Zoals over de slavenjagers: "Ze maakten rondes door de slavenkwartieren op zoek naar misstanden, een glimlach of een boek."

Whitehead wisselt het vluchtverhaal van Cora af met hoofdstukken over andere personages, waardoor de lezer even afstand kan nemen. Neem Arnold Ridgeway, zoon van een smid en de slavenjager die er zo op gebrand is om Cora terug te halen. Hij was het die Mabel terug moest halen, maar heeft haar nooit kunnen vinden. Hij heeft gefaald en is daardoor extra fanatiek geworden: "De een maakte werktuigen, de ander vond ze terug." Of student en lijkenrover Stevens, die stelt dat een neger in de dood een mens wordt. "Pas dan was hij de gelijke van de blanke." Door deze ijskoude observaties springt Whitehead de lezers op de nek en grijpt hij hen bij de keel: er is geen vluchtroute en je kunt niet wegkijken! Neem afstand van Cora, maar niet van de thematiek. Tegelijkertijd zorgt deze afwisseling ervoor dat de spanning in het boek hoog blijft. Het heeft de werking van een goede cliffhanger: je wilt verder lezen, maar je moet eerst ergens anders doorheen.

Keihard en confronterend is de raciale logica die als een zakelijke statement wordt gebracht: "Als negers vrij hoorden rond te lopen, zouden ze niet geketend zijn. Als de roodhuid zijn land hoorde te behouden, zou het nog steeds van hem zijn. Als de blanke niet voorbestemd was deze nieuwe wereld in bezit te nemen, zou hij er niet de baas over zijn." Logica van de koude grond, maar ten tijde van de slavernij - en nog heel lang daarna- algemeen aanvaard. Whitebread vervlecht deze logica slim met het verhaal: je krijgt bijna begrip voor het personage dat de logica hanteert. Zo legt de auteur beheerst en beschaafd de vinger op de zere plek: de strijd tussen blank en zwart die ook nu nog steeds voortduurt.

Het vluchtverhaal van Cora maakt De ondergrondse spoorweg tot een boek waarvan je de laatste pagina’s niet wilt lezen omdat je bang bent voor de inhoud. Boeiend en aangrijpend, maar onvoldoende voor het etiket ‘Indrukwekkend’. Daar is meer voor nodig en dat biedt Whitehead. Het zijn de impliciete boodschappen over vrijheid, veiligheid en raciale logica die De ondergrondse spoorweg tot een belangrijk en actueel boek maken. Er is weinig fantasie nodig om het boek om te zetten naar het heden, waar nog steeds mensen worden uitgebuit, waar nog steeds mensen zoeken naar een veilig heenkomen en waar nog altijd economieën worden gebouwd op moord, diefstal en wreedheden.