Een samenzwering van stilzwijgen

Wat doet het met je als je je trauma’s nooit hebt kunnen verwerken? Als iedereen om je heen zwijgt en ogenschijnlijk kiest voor de gemakkelijkste weg? In Jouw leven en het mijne van Majgull Axelsson (1947) (vertaald door Janny Middelbeek-Oortgiesen) vertelt de zeventigjarige Märit over haar leven dat beheerst wordt door het schuldgevoel dat ze meer dan vijftig jaar met zich meedraagt en waar ze nooit met iemand over heeft kunnen spreken.

Jouw leven en het mijne is niet ‘zomaar’ een roman, maar heeft wel degelijk een onderliggende laag die de lezer laat nadenken: hoe inclusief is onze samenleving eigenlijk? Zonder dat hij het wist fungeert de kleine grote broer Lars als aanjager van het verhaal. Gekke Lars, het Monster, Manke Lasse: een kind met autisme en een verstandelijke beperking. Zo’n kind dat in de zestiger jaren het liefst ver weggestopt werd.

Axelsson bouwt haar vertelling op zoals Shakespeare dat ook deed, in vijf delen met een dramatisch hoogtepunt in het derde en vierde deel. Vlak voor haar zeventigste verjaardag besluit Märit, die onderweg is naar broer en schoonzus, uit te stappen in Lund. Ze heeft er destijds kortstondig gestudeerd én het is de plaats waar het graf van haar kleine grote broer is. Grotendeels in samenspraak met De Ander, een stem in haar hoofd die fungeert als haar geweten, vertelt Märit haar verhaal. Hoe de kleine Lars alle aandacht van hun moeder kreeg, terwijl de anderen (vooral haar broer Jonas en haar opa en oma)hem verafschuwden. Hoe haar broer Jonas door zijn oma aanbeden werd, terwijl Märit nauwelijks aandacht kreeg. Hoe dit disfunctionele gezin haar gevormd heeft en hoe alles uiteindelijk leidde tot ‘Het gebeuren’.

De auteur bouwt de spanning op door slim gebruik te maken van De Ander. Als lezer ga je twijfelen: klopt het verhaal van Märit wel? Is het niet gekleurd doordat ze zich niet langer schuldig wil voelen? De Ander stelt kritische vragen, waarbij Märit het antwoord uit de weg gaat. Daarbij laat Axelsson regelmatig kleine vraagtekentjes vallen en wisselt ze af tussen het verleden (1962) en het verhaalheden. Verhaaltechnisch is er weinig op aan te merken.

Pas als Märit als negentienjarige kennis maakt met Solveig, ontrolt zich het verleden en krijgen we inzicht in Het Gebeuren. Daar ontstaat ook de extra laag in de roman. Axelsson opent de roman met een motto dat ontleent is aan Alva en Gunnar Myrdal:

'(…) Door de steeds verdergaande standaardisatie van arbeidsvoorwaarden en de grotere nadruk op een rationeel financiële houding in het ondernemingsproces worden deze ongelukkige resterenden meer en meer beroofd van iedere mogelijkheid om, al is het tegen een lager loon, een bijdrage te leveren die hun leven moreel gezien rechtvaardigt (…).'

In de zestiger jaren werden mensen met een geestelijke beperking weggestopt in instituten, waar men medische experimenten op hen uitvoerde. Ze werden gezien als nutteloos en als een belasting voor de maatschappij. Inmiddels zijn we vijftig jaar verder, worden geestelijk beperkte mensen niet meer weggestopt, maar is het motto niet minder actueel geworden. En dát is de kracht van Jouw leven en het mijne.