Vlammende apologie van de waarheid

In de satirische roman Cat’s Cradle van Kurt Vonnegut sticht de profeet Bokonon een religie, die hij het bokononisme noemt. De eerste zin in het heilige boek van Bokonon luidt: 'Alle ware dingen die ik jullie zal vertellen zijn schaamteloze leugens.' Volgens Bokonon is de sleutel tot geluk, deze leugens oprecht te geloven. Zelf offert hij zich op door voor zijn volgelingen de waarheid te trotseren. De Vlaamse filosoof Maarten Boudry haalt Vonneguts religiekritiek aan in zijn nieuwe boek Illusies voor gevorderden. Naast schrijvers als Vonnegut, Lewis Caroll en Marcel Proust figureren tientallen filosofen in Boudry’s fraaie verkenning van het verschijnsel illusie.

Waarom een heel boek over illusie? We hebben hoop en positieve verwachtingen nodig om om te kunnen gaan met het leven, maar illusies kunnen ook gevaarlijk zijn. Omdat illusies overal in het leven voorkomen, verdienen ze een grondige analyse. 

Eerst analyseert Boudry de rol van positieve illusies en concludeert dat deze niet gevaarlijk voor ons zijn, zolang het geen volwaardige illusies zijn, maar ruimte laten voor gradaties. Daarna onderzoekt hij of er situaties zijn, waarin onwetendheid beter is dan kennis. Maar, als dat al mogelijk zou zijn, dan nog kunnen we niet zelf kiezen voor onwetendheid. Zoals Alice al zei in Lewis Carrolls Alice through the Looking Glass: 'Proberen heeft geen zin, zei ze. Je kunt nu eenmaal geen onmogelijke dingen geloven.' Geloofsonwillekeur wil zeggen, dat er maar een manier is om een overtuiging te verliezen, namelijk door haar te vergeten. Temeer reden dus, om goed te kijken welke illusies we eigenlijk omarmen. Er zijn schadelijke illusies, maar ook onschadelijke denkfouten.

In de tweede helft van het boek onderzoekt Boudry achtereenvolgens religies en utopieën, placebo’s en homeopathische geneesmiddelen op hun illusoire kenmerken. Zijn kritiek is ijzersterk onderbouwd en keihard.

Zo zijn religies verantwoordelijk voor het overbrengen van schadelijke overtuigingen. De aanslagen in Parijs laten zien, welke vernietigende effecten kunnen voortvloeien uit waanideeën over een leven na de dood. Maar zoals de oorlogen in de vorige eeuw pijnlijk illustreren, genereren politieke systemen als fascisme en marxisme ook gevaarlijke illusies. In de medische wereld zijn volgens Boudry een heleboel ethische vragen te stellen bij het gebruik van placebo’s. Homeopathie is volgens hem nog veel gevaarlijker en absoluut geen geneesmiddel. 

Gelukkig is het boek niet slechts een pleidooi voor evidence-based medicine en wetenschap, maar doet Boudry dat wat elke filosoof zou moeten doen: Om je pleidooi zo sterk mogelijk te maken, moet je elke stap onderbouwen en elk tegenargument zo groot sterk mogelijk maken, voordat je haar weerlegt. Hierdoor heeft het boek een prettige diepgang, zonder onbegrijpelijk te worden.

Dat er veel valt te halen in Illusies voor gevorderden voor iedereen die geïnteresseerd is in religiekritiek, wensdenken en de gevaren van onwetendheid, is gelukkig geen illusie, maar werkelijkheid.