Verdienstelijke debuutroman

Norrköping, 1911. Een lokale krant plaatst het overlijdensbericht van de jonge Oskar Johansson. Hij is omgekomen door een onverwachte ontploffing bij het aanleggen van nieuwe spoortunnels. Tegen alle verwachtingen in overleeft Oskar de ramp. Het bericht wordt nooit rechtgezet.

Henning Mankell zou in februari van dit jaar (2018) 70 geworden zijn. Als eerbetoon aan de in 2015 overleden auteur werd zijn debuutroman uit 1973 opnieuw uitgegeven. In het Nederlandse taalgebied is het boek zelfs nooit eerder verschenen, het nieuws werd door de ontelbare fans van de auteur dan ook met een grote glimlach ontvangen.

Oskar weet zich na zijn verschrikkelijke ongeval, waarvan hij zich niets herinnert, verrassend goed te herstellen. Hij trouwt, krijgt kinderen en gaat zelfs opnieuw als springmeester aan de slag. Aan het eind van zijn leven heeft Oskar nog nauwelijks sociale contacten, het verlangen naar de natuur en de zee worden steeds groter. De zomermaanden brengt hij dan ook door in een saunahuisje in de scherenkust. Het is daar dat hij zijn verhaal doet aan ‘de verteller’, wie dat is wordt in het midden gelaten.

In De baanbreker lezen we over Oskars lange carrière, zijn dromen, zijn zorgen en zijn pleziertjes. De inblikken in zijn leven zijn fragmentarisch, het verhaal is vaak oppervlakkig, Oskar is een man van weinig woorden. Net als de rotsen die hij opblaast, vertoont zijn verhaal scheuren en barsten. Achter zijn levensverhaal schuilt echter een verhaal dat verteld moet worden, dat van de arbeider in het begin van de 20ste eeuw. Oskars levensgeschiedenis valt immers samen met de geschiedenis van Zweden: de opkomst van de arbeidersbeweging, de crisis in de jaren dertig, de Tweede Wereldoorlog en de opbouw van de Zweedse verzorgingsstaat.

De baanbreker heeft zeer duidelijk een politiek tintje. Dat kan ook moeilijk anders, het is de tijd waarin het volk zich bewust wordt van onrecht, van ongelijkheid in de samenleving. De arbeiders beginnen politiek stelling te nemen en te denken dat dingen veranderd kunnen worden. De atoombomkwestie, de Suezcrisis en de Vietnamoorlog, het zijn enkele van de factoren die Oskars zienswijze zullen beïnvloeden. Mankells grote maatschappelijke engagement, dat we kennen uit zijn latere romans en thrillers, is in deze debuutroman al aanwezig, zo toont hij onder andere zijn solidariteit met de arbeiders.

Inhoudelijk is De baanbreker een goed verhaal. Het is Mankell zoals we hem kennen, hij trakteert ons niet op indrukwekkende verhalen, maar beschrijft het leven van doodgewone mensen, met al hun grote en kleine kantjes. Wie naar de vorm kijkt, stelt echter vast dat de auteur heel erg aan het experimenteren is geweest. Het lijkt wel alsof hij niet goed wist op welke manier hij zijn ideeën aan het papier moest toevertrouwen. Het resultaat is een mengelmoes van mooie, vloeiende verhaallijnen en ietwat bizarre stukken, vaak met staccato zinnen. Soms is Oskar zelf aan het woord, dan neemt plots de vertelstem het verhaal over, soms lijkt er zelfs een verteller buiten de verteller het woord te nemen. Ook wordt er voortdurend geswitcht tussen heden en verleden, zonder dat de lezer daar attent op wordt gemaakt. Dit alles doet bij momenten uiterst vreemd aan.

De baanbreker heet oorspronkelijk Bergsprängaren en werd naar het Nederlands vertaald door Clementine Luijten, die onder andere ook Mankells Italiaanse schoenen en Zweedse laarzen in een Nederlands jasje stak. De baanbreker is mede dankzij haar inspanningen een boek dat niet mag ontbreken in de kast van elke Mankell-fan. Het is een uiterst verdienstelijk debuut van een experimenterende 25-jarige, van de man die in de veertig jaar na het verschijnen ervan zou uitgroeien tot misschien wel de belangrijkste vertegenwoordiger van de moderne Zweedse literatuur.