Een schaduwrijk existentieel drama

Heeft Jeff VanderMeer de grenzen van het fantastische genre verlegd? Heeft hij een revolutionaire daad gepleegd met het publiceren van de Southern Reach trilogie (nu volledig beschikbaar in het Nederlands bij De Bezige Bij)?            

Nee, dat denk ik niet. Hij heeft een existentieel onstabiele maar ook weinig duidelijke dimensie willen toevoegen aan oude thema's (invasie van en contact met een buitenaardse levensvorm). En hij heeft, naar eigen zeggen, een reeks geschreven over fenomenen voorbij het menselijke begrip. Op zich bewonderenswaard, vooral dat laatste, maar niet drie boeken lang, dank u. Deel één bezat een pakkende thematiek en was stevig opgebouwd, met een minimum aan ballast. Een intrigerend mysterie, dat makkelijk alléén had kunnen bestaan. De vreemdheid werd kundig geaccentueerd door de dualiteit banaal/buitenaards van het landschap van Area X. De vreemdheid was er voelbaar, en des te meer dreigend. Het mysterie leek oplosbaar.            

In beide andere delen echter wordt het mysterie ontmand en verzopen door, en verstikt in, een overvloed aan literaire bevliegingen, wisselende personages met wisselende point of views, uitdiepingen van zijwegen. Het geheel is simpelweg te ambitieus, misschien zelfs voor deze auteur. Kan niet anders, als je ambitie is om te schrijven over ervaringen die mensen niet kunnen begrijpen. Lijkt een probleem met de lezers te geven.            

In vorige besprekingen wilde ik nog positief blijven, omdat het project in zijn geheel moet bekeken worden. Maar het gedeeltelijke falen van deel II zet zich in het derde deel verder, ten nadele van de lezer die verklaringen wil. Niettegenstaande dat apprecieer ik ten volle de inspanning van VanderMeer, die verder gegaan is dan vele andere schrijvers (misschien met een paar uitzonderingen, zoals Samuel Delany) in het inkapselen van de basisbehoeften van de fantastische literatuur, namelijk dat te behandelen wat te groot en te diep is voor de naturalistische literatuur. Maar net zoals VanderMeer verslaafd raakte aan caffeïne en rode wijn tijdens het schrijven, dreigt de lezer verslaafd te raken aan de onuitvoerbaarheid van het onverklaarbare.            

Maar goed, er hoeven niet voor alles verklaringen te bestaan. Het universum is net dan fascinerend, wanneer het onbekende factoren bevat. In het boek zijn er overigens genoeg omschrijvingen, suggesties, meningen en vooral veel existentiële angst om een generatie academici bezig te houden. Niets is wat het is (of lijkt), en de confrontatie met de totale vreemdheid van dat wat Area X veroorzaakte is gedoemd te mislukken. Vier leden van Southern Reach begeven zich opnieuw in Area X en herleven sommige van de verwarrende, griezelige momenten van het eerste boek, terwijl de lezer meer leert over de oorspronkelijke bewoners van de regio. Net zoals in deel één blijkt VanderMeers voorkeur voor schimmels en verrotting (wat al bleek uit zijn eerdere boeken), voor dingen die terugkeren naar hun natuurlijke staat, de hele beschaving die aan letterlijke verrotting ten onder gaat.            

Het spel wat VanderMeer speelt gaat radicaal in tegen de premissen van de meeste SF en fantasy (hoe klasseren we dit boek overigens?): de narratief is verre van lineair, er komen geen machtige toekomstbeelden in voor, en de technologie die de personages nodig hebben is deze van vorige eeuw. Zo confronteren ze ook de Ander: zonder kennis en zonder wetenschap. Teruggebracht tot hun natuurlijke staat. Alleen dat wat hen menselijk maakt (angsten, ambities, passie, empathie) kan hen helpen (of niet) te overleven in het semi-buitenaardse landschap van Area X.            

Als VanderMeer iets bewezen heeft dan is het wel (buiten het feit dat hij echt wel kan schrijven en een stilistisch meester is) dat ook moeilijke boeken het bij het grote publiek kunnen doen. Dat is een opluchting. Ondanks vijftig jaren van evolutie sinds het opkomen van de New Wave stuurt SF nog steeds de verkeerde signalen uit, al dan niet dankzij fascistoïde auteurs en hun poging om het hele genre in hun greep te krijgen. Teveel onbegrijpelijke technologie, te weinig menselijke passie. Daar past Vandermeer kundig een mouw aan. Nieuwsgierig waar hij ons nog naartoe zal leiden.