Hilarisch en verbijsterend tegelijk

De Amerikaanse auteur Max Gross is van Joodse origine, maar beweert evenwel niet fanatiek religieus te zijn. Hij is echter wel gefascineerd door de joodse geschiedenis. In Polen lag een sjtetl, zijn debuutroman, wijdt hij in ieder geval aan een Jiddische gemeenschap die sinds tientallen jaren volkomen verdoken samenleeft in de bossen.

Met uitzondering van de inwoners van het piepkleine en afgelegen Kreskol (de sjtetl in het boek), weet niemand nog dat het oord bestaat. De Holocaust en de Koude Oorlog zijn onopgemerkt aan de bewoners voorbijgegaan. In Kreskol rijden geen auto’s, is internet een onbekend woord; zelfs elektriciteit ontbreekt. Iedereen leeft in rust en vrede, tot het huwelijk van Pesje Rosenthal en Jisjmoël Lindauer op de klippen loopt. Het eindigt in een scheiding met desastreuze gevolgen; plots belandt het dorp middenin de eenentwintigste eeuw. Jankl Lewinkopf is de paria van Kreskol; na de dood van zijn moeder (een vrouw met een dubieuze faam) heeft niemand zich om de jonge man bekommerd. Het is precies deze sukkel die de rabbijn aanduidt om op zoek te gaan naar de verdwenen Pesje. Voortaan zal het geïsoleerde dorp nooit meer hetzelfde zijn.

Deze complexe roman, uit het Engels vertaald door Anna Livestro, heeft een exceptioneel plot. Qua originaliteit scheert de fantasierijke roman hoge toppen. Het is een verhaal dat oorspronkelijk veel weg heeft van een sprookje, maar tijdens de ontwikkeling ervan overgaat in harde realiteit. De verteller focust vooral op de gebeurtenissen, de omgeving en de intriges, zodat de klemtoon minder komt te liggen op de diverse karakters. Dit is geen storende factor; de verhaallijn blijft immers constant intrigerend. Uiteraard maakt de lezer uitgebreid kennis met de belangrijkste figuren zoals bijvoorbeeld de ongekunstelde ‘lepralijder’ Jankl, de op wraak beluste echtgenoot Jisjmoël, de bloedmooie schoonheid die Pesje is. Deze laatste weet de auteur subliem neer te zetten.

‘Haar huid was licht, alsof ze een Saksische prinses was met een afkomst die zich niet liet verloochenen, zelfs niet in de louche, rauwe tent waar Jankl haar had gevonden.’

Op een humoristische wijze geeft de schrijver weer, hoe Jankl de nieuwe wereld buiten Kreskol ontdekt. Het doet wat met een mens die gedropt wordt in de moderne maatschappij. Een van de voornaamste thema’s gaat over het voortdurende antisemitisme na de Holocaust. Tevens krijg je een krachtig beeld voorgeschoteld van de huidige samenleving en de flexibiliteit van de Joodse bevolking. Dit alles is neergeschreven in een ongedwongen stijl en toegankelijke taal, ondanks het hoge aantal Jiddische en Poolse woorden en uitdrukkingen. De verklarende woordenlijst achterin zorgt voor de nodige verheldering.

‘Er is toeval dat dat gewoon echt niet bestaat. U denkt natuurlijk dat de schrijver van dit boek u in het ootje neemt.’

In het dankwoord is Gross opmerkelijk eerlijk, wanneer hij toegeeft dat hij slechts één keer in Polen is geweest, en dat er ongetwijfeld enkele parels van fouten boven water kunnen komen. Geen nood, voor het schrijven van zijn eersteling heeft hij zich alleszins laten leiden en begeleiden door insiders. In Polen lag een sjtetl is hilarisch en verbijsterend.