Overdaad schaadt

Ze weten niet wat ze doen is de vierde roman van de Finse auteur Jussi Valtonen (1974). Deze psycholoog benut zijn intelligentie om aan zijn boeken een flinke portie identiteit en diepgang toe te voegen. Het is geen toeval dat hij met deze dikke pil debuteert in ons taalgebied. Als je de prestigieuze Finlandia Prize 2014 wint en tevens in je thuisland ruim 100.000 exemplaren van je roman verkoopt, dan ben je toch wel iemand in het Scandinavische schrijverslandschap.

Het verhaal begint in de jaren 1990 in Finland, bij de familie van de Amerikaanse neurowetenschapper Joe, zijn toenmalige Finse vrouw Alina en zoontje Samuel. Eindigen doet deze roman in het heden in een warm en zonovergoten Baltimore. Tussen het eerste en laatste hoofdstuk belandt de lezer in een wervelend portret van de hedendaagse wereld, op de voet gevolgd door een aantal enge visioenen over de dag van morgen.

Het keurige leventje van Joe Chayefski ondergaat een totale facelift als hij bedreigd wordt door dierenactivisten. Na een telefoongesprek met Alina, zijn ex-vrouw, vermoedt Joe dat zijn zoon Samuel, die hij jaren geleden heeft achtergelaten in Finland, mede achter deze bedreigingen zit. Hoe meer de neurowetenschapper de dialoog met de activisten aanhaalt, hoe groter het onbegrip van beide partijen wordt. Tot overmaat van ramp manipuleert een marketingbedrijf Joe’s dochters om zich te wagen aan psychoactieve middelen die moeten leiden tot het verbeteren van menselijke prestaties. Dit alles leidt tot ernstige spanningen en het uit elkaar vallen van zijn gezin. Na een ontmoeting tussen Samuel en Joe wordt al snel duidelijk dat vooral andere partijen een dominante rol spelen.

Ze weten niet wat ze doen is een intrigerende vertelling over een familie die uit elkaar valt, een verhaal over technologie, ethiek in de wetenschap; te veel thema’s om op te noemen. Je hebt in ieder geval een stevige aanloop nodig vooraleer je echt in het verhaal gaat stappen. Gelukkig maar dat het tempo bij de aanvang niet erg hoog ligt. Een briljante maar soms te gedetailleerde typering van personages en weergave van gebeurtenissen neigen naar langdradigheid. De gefragmenteerde structuur houdt in dat je constant bij de les moet blijven, zo niet, verlies je het noorden. Flashbacks, gedetailleerde typeringen van de hoofdkarakters (en hoe ze denken) verrijken dit boek. Veel lezers zullen evenwel ondervinden hoe moeilijk het is om al die informatie te absorberen. Dit lijvige boek van ruim 600 bladzijdes zou, mits een ultieme en uiterst kritische herschrijfbeurt, makkelijk kunnen worden teruggebracht tot 450 pagina’s. Hierdoor zou de essentie beter tot haar recht komen en het verhaal niet langer verzanden in oeverloze langdradigheid. Jussie Valtonen valt af en toe ietwat uit de toon.

Toch is het tijdens het lezen van deze dystopisch geladen roman niet alleen maar kommer en kwel, integendeel! De Finse auteur vertaalt het neurowetenschappelijke jargon in een voor iedereen verstaanbare taal. Hij schetst een geloofwaardig portret van de hedendaagse maatschappij en tekent bovendien een nabije, fascinerende maar vooral beangstigende wereld uit. Dit alles bekeken door de loepzuivere bril van een academisch geschoolde die leeft in een achtbaan. Deze schrijver geeft bijzonder kritisch de enorme cultuurverschillen weer tussen Amerika en Finland, alsook de macht van de sociale media en het inkrimpen van de privésfeer. Jussi Valtonen vermengt psychologie, wetenschap en menselijke relaties met elkaar en levert dan ook een boeiend verhaal af.