Wreed en verdrietig

Frances Sanders – De man die weg moest

Wie was Jacob Dirkmaat, geboren op 9 oktober 1881 in Broek op Langedijk, de grootvader van Frances Sanders? De schrijfster beschrijft hem als volgt: “Zijn leven was een aaneenschakeling van vallen en opstaan, van alsmaar hoger klimmen en dieper zinken. Van succes en mislukking en steeds opnieuw beginnen.”

Thuis werd er niet over deze grootvader en zijn afschuwelijke einde gesproken. Er was iets gebeurd met Wehrmacht uniformen, onthoofding, maar hij was absoluut geen held. Tijdens een familie-reünie wordt aandacht besteed aan brieven en documenten die op een zolder bewaard werden. Met bewonderenswaardige vasthoudendheid gaat de schrijfster op onderzoek uit. Verschillende reizen, naar vooral Wenen leveren meer informatie op. Soms lijkt het onderzoek een dood spoor op te leveren, maar door vriendelijke geïnteresseerde medewerkers van instanties en archieven wordt er dan toch weer een stuk informatie gevonden.

Kenmerkend voor Jacob Dirkmaat is dat de maatschappelijke ontwikkelingen in de tijd hem lijken te ontgaan. Kun je dat iemand kwalijk nemen die alles op alles moet zetten om te overleven, alle mogelijke tegenslagen krijgt te verwerken zoals het overlijden van zijn vrouw en van een kind? Terugkijken is het zoveel makkelijker om goed en kwaad te onderscheiden, de glijdende schaal waar te nemen. Ik ben nog altijd diep onder de indruk van Victor Klemperer, de Duits-Joodse filoloog. De man die in zijn dagboeken de glijdende schaal glashelder, nauwgezet en invoelbaar heeft beschreven.

Bijzondere overeenkomst is dat Victor Klemperer ook geboren is op 9 oktober 1881, net als Jacob Dirkmaat.

Ik heb nooit geweten dat in 1940 een “nazi-Bijbel-project” gestart was met prominente theologen om de Bijbel op te schonen. Er moest een “ont-joodste” versie komen. De bijbel die de kinderen van Jacob hun vader toesturen op zijn verzoek, bereikt Jacob dan ook niet, maar werd vernietigd. Veel steun krijgt hij van een Lutherse dominee, die hem zelfs begeleidt op de 72 laatste stappen tot aan die verschrikkelijke Fallbeil, Gerät F. Verdrietig vind ik het dat Jacob, opgevoed in het starre Gereformeerde geloof, geen troost vindt in zijn geloof, maar alleen maar angstig is voor het oordeel van een toornige god.

Hoewel het boek begint met de onthoofding en de afloop geen verrassing is, blijft je doorlezen vol ongeloof. Tot het laatst toe blijft het verhaal, akelig genoeg, spannend met die onbegrijpelijke afloop voor een Volksschädling, een volksschender. Duidelijk is dat Jacob Dirkmaat werd veroordeeld op verdraaide feiten zonder bewijs. Hij werd de zondebok.

Ik kan me de wanhoop en ongeloof van Jacob en Mimi over de gang van zaken zo goed voorstellen, vermorzeld worden door een onrechtvaardig systeem.

Het is een bijzonder, aangrijpend boek. Alle complimenten voor Frances Sanders voor haar zorgvuldige speurtocht naar het doodgezwegen leven van haar grootvader. Toch zou een iets minder doorschemerend moreel oordeel het boek voor mij nog mooier gemaakt hebben.

Ik mocht het boek lezen van De club van echte lezers en Atlas Contact; mijn dank hiervoor.