Het Gewicht van Woorden: magistraal!

Een magistrale liefdesverklaring aan de taal en een hommage aan vertalers en hun werk! Pascal Mercier schreef met Het Gewicht van Woorden een boek dat niet alleen vertalers, maar alle taalminnaars na aan het hart moet liggen.


Net als in Nachttrein naar Lissabon begint Mercier zijn verhaal met iemand die vertrekt. Dit keer is het weduwnaar Simon Leyland die Italië (Triëste) tijdelijk achter zich laat om in London het huis te betrekken dat hij zopas van zijn oom Warren Shawn heeft geërfd. Zijn kinderen Sophia en Sidney zijn allerminst opgetogen met deze onderneming, want bij Leyland werd recent een hersenthumor gediagnosticeerd. Maar Shawns huis is volgens hem de ideale plek om aan de hand van de brieven die hij de laatste elf jaren post mortem aan Livia, zijn overleden vrouw schreef, zijn leven in ogenschouw te nemen. Met zijn oom had hij immers de liefde voor de taal gemeen. Beiden ademden als vertaler het woord en leefden in taal. Het was Shawn geweest die hem er als jonge knaap had toe aangezet om alle talen te leren die rond de Middellandse Zee worden gesproken. Op zijn beurt ontvangt hij van zijn oom een post mortembrief waarin deze hem vraagt of hij het zou willen overwegen om zelf een boek te schrijven. Als vertaler leende Leyland immers altijd zijn stem aan de auteur wiens werk hij vertaalt en volgens Shawn heeft hij het in zich om zijn stem nu eindelijk eens te laten horen in een eigen boek.
Toch blijkt dit geen voor de hand liggende vraag voor iemand als Leyland die net te horen kreeg dat hij ten gevolge van zijn hersenthumor nog meer aanvallen kan krijgen waarbij alle taal hem zal ontnomen worden. Tot het nieuws hem bereikt dat hij door een administratieve fout de diagnose van een andere man had gekregen … Leyland krijgt dus een tweede leven. Maar ondertussen heeft hij de uitgeverij, die hij sinds de dood van Livia zelf leidde, verkocht en van alle naasten, bekenden en medewerkers afscheid genomen. Maar Leyland krijgt nu dus de kans een nieuwe start te nemen en die wil hij niet missen. Hoe kan je béter leven? Hoe kan je je geliefden béter tot naaste zijn? Een unieke situatie die Leyland wil benutten om voortaan bewuster in het leven te staan. Met het geld van de uitgeverij wil hij vrienden helpen en hen gelukkig maken. Door in het moment te leven, wil hij écht nabij zijn voor zijn zoon, dochter, buurman Kenneth Burke en zijn vrienden Sean en Lynn wiens uitgeverij op apegapen ligt. Dit is ‘het tussengebied verlaten en aankomen bij jezelf,’ zoals Leyland het stelt. Leyland komt er achter dat niet deze filantropische levenshouding an sich tot geluk leidt, maar dat er slechts één iets telt in het leven: de poëzie van de verbeelding, ‘de eigenlijke plek van de vrijheid’ schrijft Leyland aan zijn vrouw (p. 433). Zo mag de lezer aan het einde van het verhaal van op de eerste rij getuige zijn van het totstandkomingsproces van de roman waar Leyland dan eindelijk toch werk van maakt.

Verwacht van dit boek geen plot met onverwachte wendingen en spannende gebeurtenissen. Van een spanningslijn is in dit verhaal geen sprake. Integendeel, Het Gewicht van Woorden is hét boek bij uitstek voor slow reading, dooraderd van wat het leven vooral is: een aaneenschakeling van op elkaar ingrijpende gesprekken tussen protagonisten. Laat dat nu net Leylands eigen appreciatie zijn van de roman waarmee hij aan het einde van het boek een begin maakt (een roman in een roman): “Weet je wat er mij het meest aan bevalt? Dat het zo’n weinig spectaculair verhaal is. Dat er niets heftigs gebeurt, geen lawaaierig drama, kleine, eenvoudige gevoelsindrukken van Louis (Leylands hoofdpersonage), die hij eerst zelfs niet eens opmerkt.” (p. 431)

Het Gewicht van Woorden vertelt niet alleen het verhaal van Leyland, zijn vrouw Livia en hun kinderen Sophia en Sidney, maar daar tussendoor ook dat van buurman Burke, vertaler Andrej, uitgevers Sean en Lynn Christie, kelner Pat Kilroy, de auteurs Francesca Marchese, Paolo Michelis en Mary Ann Ashford en ten slotte zelfs van Leylands romanersonage Louis Fontaine. Mercier herhaalt vaak uitspraken en hebbelijkheden van personages, zoals we dat in het echte leven ook doen, zodat ze van vlees en bloed lijken en onder je huid kruipen.

In Het Gewicht van Woorden werkt Mercier op verschillende Leidmotieven. Daar zijn in eerste instantie het woord, de taal en het vertalen, poëzie (niet in de enge betekenis van gedichten, maar in de brede zin zoals de schoonheid van kunst), maar op het tweede plan zijn er ook de thema’s van het begrijpen, de herhaling, het in-het-nu-leven (dé nieuwe levensopdracht voor Leyland na zijn verkeerde diagnose én voor zijn eigen romanpersonage Louis Fontaine), het nemen van radicale beslissingen die bevrijding genereren: zijn dochter Sophia kapt met de medische wereld, Leyland koopt een appartement voor Andrej, geeft Sean Christie’s uitgeverij een financiële injectie, besluit in Londen te gaan wonen …
Verder werkt Mercier vaak op thema’s als nabijheid en lankmoedigheid, maar ook op concretere zaken zoals de steden Londen, Oxford en Triëste. Met Google Maps bij de hand kun je zo de wandelingen van Leyland volgen of wie de omgeving voldoende kent, loopt in gedachten mee. De trein en de metro nemen ook in dit werk een belangrijke plaats in: vaak gebruikt Mercier de trein als metafoor en de Londonse tube reist als een soort talisman in appvorm mee op Leylands smartphone zodat hij London altijd bij zich draagt.
Meer nog dan in Nachttrein naar Lissabon gaat Mercier de uitdaging aan om de begrippen tijd en herinnering te doorgronden. Als geen ander slaagt hij er in om vat te krijgen op deze bijna ongrijpbare fenomenen. En dan is er nog het thema van bevrijding: Leyland die te horen krijgt dat de fatale diagnose een vergissing is, zijn dochter Sophia die beslist om te kappen met haar job in de medische wereld, zijn zoon Sidney die een carrière in de rechten laat staan om deeltijds als vertaler in het voetspoor van zijn vader te treden, Andrej die erin slaagt om zijn onzekerheid af te leggen en groeit dankzij de kansen die Leyland hem heeft geschonken, apotheker Burke die de moedige keuze maakte om mensen clandestien aan de nodige medicijnen te helpen, auteur Francesca Merchese die beslist haar laatste roman nièt te publiceren en Ann Ashford die besluit niet langer te schrijven, wat haar verlost van een grote onrust.

Aan het einde van het verhaal heeft de lezer het gevoel echt in het leven van Leyland, die hij ondertussen als een vriend heeft leren kennen, te zijn gestapt. Mercier slaagt er immers in om het subtiele weefsel van de intermenselijke relaties leven in te blazen door zijn personages herinneringen en anekdotes mee te geven. Meesterlijk wordt het wanneer hij deze door de personages steeds opnieuw aan elkaar laat vertellen. Is dit immers niet wat we in het dagelijkse leven ook doen: onze herinneringen creëren en polijsten door ze steeds weer anekdotisch aan anderen te vertellen? Merciers personages zijn dan ook nagenoeg allemaal round characters die door het nemen van bevrijdende beslissingen een duidelijke evolutie meemaken en dichter bij zichzelf komen. Hoe mooi is het dan niet wanneer Mercier Leyland in een brief aan zijn overleden vrouw dit laat schrijven over de roman waaraan hij eindelijk begonnen is: “Met woorden proberen door te dringen tot het wezen van de ervaringen, wetend dat de woorden de kern nooit werkelijk raken en er niet werkelijk in slagen de onuitgesproken ervaringen te benoemen.” (p. 432) Pascal Mercier slaagt daar dus wel degelijk met brio in.


Dit boek moet voor vertaalster Els Snick, die onder andere een aanzienlijk deel van Joseph Roths oeuvre naar het Nederlands vertaalde, een bijzondere opdracht zijn geweest. Ze slaagt er immers niet alleen in om perfect de geest van Pascal Mercier uit de fles te halen –zoals Gerda Meijerink dit ook voortreffelijk deed voor de vertaling van Nachttrein naar Lissabon- maar moet zich toch ook rechtstreeks door de auteur aangesproken hebben geweten wanneer deze het uitvoerig heeft over het vertalen. Merciers beschouwingen over vertaalwerk (p. 357 ev.) zijn puur evangelie voor vertalers en vertalers in spe (o.a. Snicks studenten). De centrale vraag waar Leyland mee worstelt, is of hij nu eindelijk niet eens, na al die jaren woorden van anderen te hebben vertaald, zelf een boek moet schrijven? Bekroop Els Snick dan ook niet even de zin om zélf de pen op te nemen?

Het Gewicht van Woorden is absoluut een bijzonder boek omdat niet alleen de stem van de auteur, maar ook die van de vertaler een centrale plaats krijgt. Pascal Mercier en vertaler Els Snick slagen er bovendien in om van dit boek een metgezel van de lezer te maken, iets wat alleen voor de allergrootsten is weggelegd. Het Gewicht van Woorden is een koesterboek zoals er maar om de paar jaar een verschijnt. Een must read voor allen die in taal leven. Wat mij betreft verwerft Mercier zich met dit werk een plaats onder de allergrootsten in de literatuur.