Jim wordt James

Een paar weken geleden kreeg ik James van Percival Everett in de bus. Ik viel meteen voor de mooi gestileerde kaft in oranjerood en lichtblauw van Atlas Contact. Het boek mocht zelfs een tijdlang in de woonkamer staan pronken. Aan een boek van de auteur van het fenomenale The Trees wou ik immers goed voorbereid beginnen. En wat doe je dan als een boek een hervertelling blijkt te zijn van De avonturen van Huckleberry Finn? Welja, eerst dat boek lezen natuurlijk.

Dat maatschappijkritische boek van Mark Twain is een nogal amusante, maar bij momenten te breed uitgesponnen avonturenroman/schelmenroman uit de VS. De jonge Huck vertelt over hoe hij die samen met weggelopen slaaf Jim heeft beleefd . Het boek werd geschreven in 1884 en was toen vernieuwend. Nu lezen we met grote ogen over hoe de maatschappelijke verhoudingen tussen witte ‘eigenaars’ en zwarte ‘slaven’ in het zuiden van de VS waren. Het boek staat vol met het n-woord; maar meer nog dan het woord, is het de kijk van wit op zwart die de hedendaagse lezer met de neus op de feiten duwt. Nochtans was het boek in zijn tijd al een aanklacht tegen racisme. Prima boek voor wie zich in die tijd wil laten onderdompelen. Of voor wie het leest als voorbereiding op James natuurlijk.

In James vertelt niet Huck, maar Jim ons zijn versie van het verhaal. En dat is meteen een heel ander perspectief. Een perspectief dat ons een maatschappelijke spiegel voorhoudt. De zwarte gemeenschap is veel wijzer dan de witte mensen in hun omgeving zich kunnen voorstellen, ondanks de poging om ze helemaal te ontmenselijken. Hun naam – zoals hier Jim – is niet van hen, die kregen ze van wie hen als eigendom beschouwt. Om hun leven niet nog moeilijker te maken dan het al is en te proberen om de zweep (en veel erger) te ontlopen, doen de slaven zich voor als dom, bijgelovig en ondergeschikt, maar dat zijn ze absoluut niet. Ze leren hun kinderen zelfs praten zoals het van hen wordt verwacht: “Witte mensen verwachten dat we op een bepaalde manier klinken en het is alleen maar goed als we hen niet teleurstellen.” Het levert komische passages op, maar daaronder ligt natuurlijk een voedingsbodem voor woede en het verlangen naar gerechtigheid.

De welbespraakte, erg belezen en heel verstandige Jim neemt de jonge Huck onder zijn hoede. De avonturen die het tweetal beleven zijn in het eerste deel van het boek dezelfde als die in het boek van Mark Twain. De term hervertelling gaat op; en de verhalen zijn schurend, maar tegelijk vaak grappig. Maar al snel raken de twee elkaar kwijt en daarna volgt een heel ander verhaal. Het boek wordt een regelrechte satire met als ondertoon harde kritiek op hoe zwarte slaven werden behandeld door hun witte eigenaars. We beleven het mee door de ogen van Jim. Het verhaal wordt wrang. Wat Jim meemaakt in de steeds vijandige witte omgeving, versterkt zijn wilskracht: een slaaf is hij niet, hij wil niet langer meedoen in dat systeem. Hij wil niet langer Jim zijn, maar kiest voor zichzelf de naam James: de slaaf wordt een vrije mens. Dat hij daarmee niet voor een makkelijk pad kiest, spreekt voor zich. Het einde van het boek is trouwens anders dan in De avonturen van Huckleberry Finn en het verhaal krijgt ook een verrassende twist.

Dit prima vertaalde boek (door Peter Bergsma) leest heel vlot en zou een groot publiek moeten krijgen. Het is goed en verfrissend om onszelf als maatschappij af en toe een spiegel voor te houden. Ook al speelt dit verhaal zich af in de geschiedenis en niet hier, maar in het zuiden van de VS, toch verklaart het veel van de huidige spanningen. Hopelijk komen er meer vertalingen van het werk van Percival Everett op de markt.