Ode aan Istanbul, stad van dromen en littekens

De jongste roman van de Brits-Turkse Elif Shafak (1971), die eerder bekend werd met onder meer Het luizenpaleis (2002) en De bastaard van Istanbul (2006), begint met de dood van de hoofdpersoon. Het lijk van de vermoorde Leila ligt in een afvalcontainer, maar ze heeft nog bewustzijn. Ze troost zich met een prachtige begrafenis en blikt terug op haar leven in tien minuten en 38 seconden. Per minuut komt er een geur of smaak voorbij, die haar herinnert aan een gebeurtenis en zo maakt de lezer kennis met haar familie en vrienden. 

‘Drie minuten waren verstreken sinds Leila’s hart was gestopt, en nu kwam er een herinnering in haar op als aan kardamomkoffie – sterk, intens, donker. Een smaak die in haar hoofd voorgoed was geassocieerd met de straat vol bordelen in Istanbul. Het was wel vreemd dat dit nu in haar opkwam, vlak na haar herinneringen aan haar kindertijd. […] Het geheugen zwalkt door een doolhof vol omkeringen, beweegt zich vaak op duizelingwekkend zigzaggende wijze, ongevoelig voor logica en altijd op een punt om helemaal in te storten.’ 

Haar familieachtergrond is weinig gelukkig. Ze werd geboren na zes miskramen en door haar vader cadeau gegeven aan zijn eerste vrouw. Ze wordt geacht kuis, trouw en bescheiden te worden, maar wordt misbruikt door een oom en merkt al op jonge leeftijd dat er geheimen en leugens rondwaren in het huis. Ze verlangt naar vrijheid en vlucht wanneer haar vader haar wil uithuwelijken aan een neef. Istanbul is de stad van haar dromen, maar blijkt een stad vol littekens te zijn. Wanneer ze daar aankomt, wordt ze beroofd en door de verkeerde mensen geholpen, die haar verkopen aan een bordeel. Vanaf dat moment wisselen positieve en negatieve ervaringen zich af. Ze verwerft vijf vrienden, die net als zij door het leven gemangeld zijn, maar voor wie zij veel betekent. Even lijkt het leven haar toe te lachen, maar dat duurt niet lang. 

Het verhaal van Leila wordt afgewisseld met korte fragmenten over het leven van haar vrienden. Die nemen het over wanneer Leila haar bewustzijn heeft verloren. Ze gaan op zoek naar het lichaam, dat naar de Begraafplaats der Vergetenen is gebracht en ondernemen een fantastische actie om Leila alsnog een waardige begrafenis te geven. Dat verloopt niet bepaald volgens plan en vormt een geweldige scène: spannend, luguber en hilarisch. 

Het boek is een rijke, veelzijdige roman naar inhoud en vorm. In geuren, kleuren en geluiden wordt het leven in de stad Istanbul en de geboortestad van Leila beschreven. Als lezer word je er van het begin af aan ingetrokken. Leila zelf is een kleurrijke hoofdpersoon, maar dat wordt versterkt door de beschrijving van haar tirannieke vader, gevreesde overgrootvader, geesteszieke moeder, afwijkende vrienden en een bordeelhoudster die beurtelings Mamalief of Mamatang wordt genoemd. Het is een bont geheel. Leila groeit op in een schijnvroom, fundamentalistisch milieu waar de mannen het doorgaans voor het zeggen hebben, maar de vrouwen onderling hun momenten pakken zoals op ‘harsdag’. Er is veel bijgeloof rond zwangerschap en geboorte, wat met beeldende details wordt geïllustreerd. 

Schrijnend is het contrast tussen het geloof in een god die mensen niet beschermt maar wel veroordeelt, en de veerkracht van de vele getraumatiseerde mensen in de achterstandswijk van Istanbul. Daar komen mensen samen met een verlangen naar vrijheid, die gevlucht zijn uit ellendige omstandigheden en gebutst zijn door het leven, maar hoop en compassie delen. 

Elif Shafak ligt in Turkije onder vuur vanwege een boek over de Armeense genocide en nu vanwege een boek over seksueel misbruik. Ze leeft in ballingschap, maar is zeer populair. Deze roman, vertaald door Manon Smits, laat weer eens zien wat de waarde van literatuur is. We krijgen een inkijkje in de veelkantige werkelijkheid van Istanbul en verwerven empathie met de onderdrukten. Daarnaast is het een groot genot om dit boek te lezen, want het is boeiend, dynamisch, dramatisch en vooral erg mooi geschreven.