De trots van juffrouw Brodie

‘Ik heb jullie al vaak verteld, en de afgelopen vakanties hebben me daarin gesterkt, dat de beste jaren van mijn leven nu echt zijn begonnen. De beste jaren van je leven zijn ongrijpbaar. Wanneer jullie, meisjes, groot geworden zijn, dan moet je op je hoede zijn dat je ze herkent, in welke periode van je leven ze ook mogen vallen.’  

De Schotse Muriël Spark (1918-2006) schreef in 1961 The prime of Miss Jean Brodie, dat in 1965 in het Nederlands is vertaald en nu opnieuw uitgebracht. Het speelt zich af in de jaren dertig, toen het fascisme en nationaalsocialisme in opkomst waren. De eigenzinnige juffrouw Brodie geeft onconventionele lessen aan tienjarigen op de behoudende Marcia Blaine meisjesschool in Edinburgh. Haar leerlingen moeten altijd boeken op tafel hebben en ze heeft altijd wat op het bord staan voor het geval de directrice haar lessen bezoekt, maar liever vertelt ze haar meisjes over kunst en cultuur, haar liefdesleven of haar politieke sympathieën. Zo flirt ze met Mussolini, omdat die een einde heeft gemaakt aan de werkloosheid en het vuilnis op straat.  

Ze selecteert een zestal beïnvloedbare meisjes en nodigt hen in de jaren daarna op zaterdagmiddagen uit voor de thee. Dan hoort ze hen uit over de andere lessen en docenten of vertelt over haar conflicten met de schoolleiding betreffende haar afwijkende pedagogische opvattingen. Opvoeding betekent voor haar e-ducare: ‘een uitleiden van wat er in de ziel van de leerling al aanwezig is’ in plaats van iets in de ziel brengen van wat er niet in zit. De Brodie-meisjes dragen hun hoed ieder een beetje anders en ontwikkelen geen teamgeest. Dat is volgens Brodie een middel om individualiteit, liefde en persoonlijke loyaliteiten de kop in te drukken.  

‘Sandy keek om naar haar vriendinnen en zag er een lichaam in met juffrouw Brodie als hoofd. Zij zag zichzelf, de afwezige Jenny, de eeuwig gesarde Mary, Rose, Eunice en Monica, allen in een angstaanjagend kort ogenblik, in een gezamenlijke verbondenheid met het lot van juffrouw Brodie, alsof God hun geboorte voor dat doel had voorbeschikt.’  

De uitverkoren meisjes zijn dermate gefascineerd door deze elegante en arrogante vrouw dat ze in die ‘beste’ jaren van 1930 tot 1939 geen kritische gedachten over haar koesteren, op een na en de schrijfster laat niet na om voortdurend vooruit te blikken op het verraad dat deze later zal plegen. De twee mannelijke docenten zijn beiden verliefd op juffrouw Brodie, die ook belangstelling voor hen heeft. Wanneer ze de tekenleraar niet kan krijgen, omdat die getrouwd is, weet ze zich bij de zangleraar thuis op te dringen en nodigt zelfs leerlingen op zaterdagmiddag bij hem thuis uit.  

Deze roman doet in meerdere opzichten ouderwets aan. In de eerste plaats is er het perspectief van de alwetende verteller, die buiten het verhaal blijft. Wat er nu eigenlijk in juffrouw Brodie omgaat, komen we niet te weten. We weten alleen wat ze zegt en wat ze doet. Ook de andere docenten en de meeste meisjes blijven platte personages. Van Monica wordt verteld dat ze beroemd is om haar rekenen en slechte humeur, van Rose dat ze beroemd wordt ‘om haar seks’, Eunice staat bekend om haar gymnastische toeren, Jenny is de knapste, Mary de domste en Sandy is beroemd om haar kleine ogen en haar mooie klinkers.  

Er wordt veel gespeeld met de tijd. Er zijn vooruitwijzingen en terugblikken, waardoor je je hoofd erbij moet houden. Je weet al dat Brodie door een van haar eigen meisjes verraden zal worden en je weet ook door wie, maar nog niet waarom. Wel weet je dat dan haar ‘beste jaren’ voorbij zijn.  

Het schoolleven van toen en de oubollige manier van vertellen maken deze roman gedateerd. Wat de roman, zeker in de jaren zestig van de vorige eeuw, interessant maakt, is de ironische afstand die de auteur hanteert. Juffrouw Brodie handelt nogal paradoxaal. Aan de ene kant is ze wars van teamgeest, terwijl ze een groepje uitverkoren volgelingen selecteert dat niet op het idee komt om aan hun favoriete juf te twijfelen, aan de andere kant neemt ze uitgerekend het meisje in vertrouwen dat haar als eerste kritisch waarneemt en later zal verraden. Juffrouw Brodie kent geen twijfels en geen schuldgevoelens; ze is zeer overtuigd van zichzelf en dat is voor meisjes op een onzekere leeftijd natuurlijk fascinerend.

Kortom: wie van dunne boeken houdt met een koele, licht spottende verteltrant over een idool met volgelingen, kan zijn hart ophalen. Wie meer psychologische diepgang wil, kan dit boek beter laten liggen.