Een bittere pil

Voor wie nog niet genoeg gelezen heeft over de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog en geen moeite heeft met dikke boeken, is er deze vijfhonderd bladzijden dikke pil van de Zweedse journalist / schrijver Steve Sem - Sandberg (1958). Hij werkt in Wenen en schreef eerder De onzaligen van Lodz en Ravensbrück.

Spiegelgrund is een inrichting waar Duitse artsen zwakzinnige of ‘ontaarde’ kinderen onder erbarmelijke omstandigheden vastzetten voor onderzoek en euthanasie. Sommige kinderen mankeren niet veel, maar worden dermate verwaarloosd, dat ze alleen maar achteruitgaan.

Vanuit het perspectief van een verpleegster en een van de kinderen kom je te weten hoe het eraan toegaat. Anna Katschenka, die maar al te graag wil werken onder directeur Jekelius, nadat hij haar genezen heeft van een neurose, merkt wel dat kinderen onder haar ogen verslechteren en sterven na een overdosis luminal, maar haar loyaliteit en plichtsgevoel gaan boven alles:

"Zoals haar moeder altijd zei: alle leven dat God ter wereld brengt, is een wonder. Zo had ze ook de kinderen van paviljoen 15 willen zien. Maar dat kon niet. In de ogen van de bestuurders van de afdeling lagen hier niet eens kinderen, maar alleen speciminia, levende voorbeelden van fysiologische of neurologische afwijkingen of van allerlei ziekteprocessen (...) en de dokters kwamen op gezette tijden hun speciminia bekijken, kozen dan welke er meteen moesten worden gedood en welke de moeite waard waren om nog een tijdje onder observatie te houden. En wanneer ze het besluit genomen hadden, kwamen ze terug om het sterven zelf te observeren. Altijd als groep (…), want als je het met velen doet, is het geen levend wezen meer dat je doodt, maar een dreiging die je bestrijdt."

Adrian Ziegler wordt op zijn tiende jaar uit huis geplaatst, omdat zijn vader zigeunerbloed heeft, vaak dronken is en zijn vrouw mishandelt. Hij krijgt te maken met een streng regime. Zo worden kinderen die van angst in hun bed plassen, in natte doeken gewikkeld, waardoor ze kou vatten. Hij ziet kans om te ontsnappen, maar wordt na een spannende vluchtpoging opgepakt en krijgt een uiterst pijnlijke zwavelkuur. Daarna wordt hij tewerkgesteld in een doorgangskamp en in een volgende strafinrichting seksueel misbruikt door iemand van het personeel, die hem de schuld geeft, wanneer ze betrapt worden. Dan wordt hij teruggebracht naar Spiegelgrund en in het gekkenpaviljoen geplaatst, waar hij tentoongesteld wordt in een anatomische les. Nadat hij een van de gekken uit zijn kooi heeft bevrijd, wordt zijn schedel gelicht, wat hevige pijn en hallucinaties oplevert. Het is een wonder dat hij dit overleeft: "Sommigen zijn sterker dan je denkt", zegt de behandelend arts. Aan het einde van de oorlog komt hij vrij, maar hij is ‘een man zonder ziel’; het lukt hem niet om zijn leven op de rails te krijgen. Het ergste is nog wel dat hij in de gevangenis behandeld wordt door de psychiater die destijds zijn hersenpan heeft onderzocht. Die doet onderzoek en schrijft artikelen op basis van het materiaal dat destijds is vergaard. Er blijken achthonderd stoffelijke resten van kinderen op sterk water te zijn bewaard…

Het is weerzinwekkend wat hier wordt verteld en je moet eelt op je ziel hebben om dit allemaal te kunnen lezen. Wat helpt, is  het gebruik van het perspectief. Op sommige momenten wordt er van een afstand verteld door een verteller, op andere momenten lees je de gedachten van het personeel en dan weer leef je mee met de kinderen die weliswaar slachtoffer zijn, maar niet bepaald aangenaam gedrag vertonen.

Het gevaarlijke is dat je op sommige momenten bijna begrip krijgt voor de ‘euthanazi’s’ en dat is een argument voor het lezen; je wordt uit je comfortzone gehaald en geconfronteerd met je eigen houding ten aanzien van ethische vraagstukken als de kwaliteit van leven.