Op weg naar democratie

Eind 18de eeuw was de democratie in Nederland nog ver te zoeken. Het volk werd niet betrokken bij de politiek, het land werd straf en ondoorzichtig geregeerd door de hogere adel met de stadhouders. Voor Joan Derk van der Capellen tot den Pol, een Overijsselse lagere edelman, was dit een doorn in het oog. Daden moesten er gesteld worden, vond hij: het moest allemaal anders en vooral met meer volksinvloed en minder macht van de regenten. In De burgerbaron volgen we het strijdbare leven van deze man en komen zo meer te weten over de ontwikkelingen die de aanzet vormden voor de huidige Nederlandse democratie. Het levert een goed geschreven en boeiend verhaal op over een lastige man en over de politieke perikelen in de roerige 18e eeuw. Een verhaal dat je tot nadenken stemt over wat ook in onze tijd de essentie is van democratie.

Luc Panhuysen (1962) is historicus en schrijver/journalist. Hij heeft een aantal succesvolle boeken geschreven over de Nederlandse geschiedenis, waaronder Monsterschip (over Maarten Tromp), Oranje tegen de Zonnekoning en Rampjaar 1672 (over de crisis in de Gouden Eeuw). Hij stond met zijn boeken vier keer op de shortlist van de Libris Geschiedenis Prijs.

Joan Derk van der Capellen (1741-1784) werd geboren als edelman, hij bevond zich dus in de bevoorrechte kringen van de adel en de elite. In de praktijk had hij daar echter weinig aan: zijn familie was niet rijk, had niet de vereiste sociale contacten, de verstandhouding met zijn vader was beroerd en Joan Derk had ook nog een zwakke gezondheid. Na een afgebroken studie rechten en veel rondzwervingen bepaalde hij zijn toekomstperspectief: de politiek. Hij liep daarbij al snel aan tegen de heersende orde en de macht van de rijke elite. Daar hield hij zijn ‘verbeten toon’ aan over: hij wist op listige wijze binnen te dringen in de besloten politieke kringen met het doel meer politieke openheid en meer betrokkenheid van de burgerij tot stand te brengen. Al snel viel Joan Derk op door zijn gedurfde uitspraken en opvattingen, zijn publiciteitsdrang en zijn actiebereidheid. Het kostte hem zijn Statenlidmaatschap, maar ook dat kon hem niet stoppen. Hij bleef ijveren voor zijn patriottenbeweging en zorgde er op allerlei manieren voor dat het besloten staatsbestel opengebroken werd, misstanden werden aangepakt en de democratie versterkt werd. Eén van zijn meest effectieve acties was de verspreiding van het pamflet uit 1781, Aan het volk van Nederland, waarin de ellende van de Nederlandse Republiek werd beschreven en de schuldigen daarvoor werden aangeklaagd. Dit pamflet leverde enorme beroering en verontwaardiging op over de toenmalige machtshebbers en de rol van Oranje en leidde uiteindelijk tot belangrijke hervormingen in het staatsbestel en tot de aanzet van onze huidige democratie. Van der Capellen wist overigens meer dan een eeuw verborgen te houden dat hij de auteur van dit invloedrijke pamflet was.

Een belangrijk man dus, die de Nederlandse democratie een flinke sprong voorwaarts heeft bezorgd. Luc Panhuysen heeft deze man, zijn werk en wezen, mooi weten weer te geven. Je ziet Joan Derk voor je: eigenwijs, lastig, tegendraads en een beetje link, maar ook slim en met duidelijke overtuigingen en idealen. Een creatieve man ook, die heel goed was in ‘Tom Poes, verzin-een-list’-acties. Een man met vrienden, de patriotten liepen met hem weg, maar ook iemand die goed was in vijanden maken. Het is geen uitputtende biografie van de hoofdpersoon (hoe zit het bijvoorbeeld met zijn huwelijk en zijn kind?), maar eigenlijk past dat goed bij het wezen van Van der Capellen: de politiek en je politieke overtuigingen gingen altijd voor het persoonlijk leven.

Wat het boek ook de moeite waard maakt is de wijze waarop de schrijver de ingewikkelde geschiedenis van de oude en de nieuwe politiek, de oude machtshebbers en de aanzetten voor verandering van de bestaande machtsstructuren weet weer te geven. Met een mooie opbouw van het verhaal, in heldere zinnen, met mooie citaten, weet hij ook voor niet-historici de Nederlandse politiek in de 18e eeuw inzichtelijk te maken. En niet alleen dat: je leest en herkent in de geschiedenis ook de hedendaagse politiek en de hedendaagse maatschappelijke ontwikkelingen. Eigenlijk is er sinds de 18e eeuw nog niet zoveel veranderd, bedenk je als lezer: nog steeds zijn er besloten vergaderingen waarvan de notulen pas over twintig jaar openbaar worden, nog steeds zijn benoemingen van Kamerleden en ministers soms vooral vriendendiensten, nog steeds worden bepaalde groepen mensen achtergesteld en gestigmatiseerd. De wereld draait door, maar verandert soms maar een beetje.