Vervreemdend werk

Een enorme fabriek ergens in Japan. Drie werknemers die hier hun weg moeten zien te vinden. Hun werk vraagt weinig van ze en het nut ervan wordt ze niet duidelijk. Ze worstelen alle drie met de vraag: waar ben ik en wat doe ik hier eigenlijk? De fabriek, de debuutroman van de Japanse schrijfster Hiroko Oyamada, verscheen in 2013. Tien jaar later is de Nederlandse versie er, vertaald door Luk van Haute, en kunnen wij meegenieten van dit bijzondere en intrigerende verhaal.

Oyamada (1983) baseerde De fabriek op haar eigen ervaringen als uitzendkracht. Het boek werd uitbundig geprezen in de Verenigde Staten en Engeland en won de Shincho Prize voor debutanten. Na De fabriek schreef ze The Hole, dat de prestigieuze Akutagawa Prijs won. Daarnaast heeft ze korte verhalen en essays gepubliceerd.

We volgen drie mensen, een wat oudere man, een jonge vrouw en haar broer, die alle drie in De Fabriek werken. Een enorme onderneming, feitelijk een grote stad, met naast werkplekken en kantoren ook restaurants, bioscopen, natuur, openbaar vervoer, woonruimte. De Fabriek staat heel goed aangeschreven, het betekent wel wat als je daar werkt.

De oudere man trekt in zijn eentje een eindeloos project dat iets met mossen en grasvoorzieningen te maken heeft, zonder deadlines, doelen en taken. De vrouw is verantwoordelijk voor het vernietigen van documenten en brengt elke werkdag door bij de papierversnipperaar. De derde, de broer van de vrouw, is aangenomen als proeflezer en brengt zijn dag vooral slapend door achter zijn bureau. Steeds meer krijgen ze het gevoel dat het werk hun leven overneemt, zonder dat duidelijk is wat nu eigenlijk hun bestaansrecht bij De Fabriek is.

Het is een bijzonder verhaal geworden, klein maar fijn. De schrijfster weet in haar roman van 176 pagina’s het universele gevoel van vervreemding door het werk mooi en herkenbaar weer te geven. Dat komt in de eerste plaats door het verhaal zelf. De beschrijving van de nogal vreemde situatie waarin de personages zich bevinden, is een uitvergroting van wat veel werkenden ervaren. Of je nu in een fabriek werkt, of ergens bij een gemeente, een projectontwikkelaar of een mediabedrijf, veel mensen kennen het gevoel: 'Oké, ik moet dit doen, maar waarom? Wie zit hierop te wachten?' Weggaan is meestal geen optie, je moet je huur en vaste lasten betalen, en bovendien, wat moet je dan gaan doen? Wie ben je zonder je werk?

Daarnaast weet Oyamada door haar stijl van schrijven en haar compositie van het verhaal te boeien. De drie vertellers in het verhaal gebruiken alle drie min of meer dezelfde toon, en bovendien geeft de schrijfster niet duidelijk aan wie aan het woord is. Ze zijn daardoor inwisselbaar, je kunt ze alleen maar uit elkaar houden omdat ze af en toe iets zeggen over wat ze doen. Ze zijn dus niet zozeer een individu, maar ze krijgen een beetje kleur door het werk dat ze verrichten, hun werk is eigenlijk hun persoon. Dat heeft Oyamada heel overtuigend gedaan, je wordt als lezer meegenomen in de vervreemdende wereld van De Fabriek en vindt het bijna normaal om in die wereld te verkeren.

Wat het verder een boeiend verhaal maakt, is dat er nog wat te raden overblijft. Er zijn bijvoorbeeld allerlei zwarte vogels in De Fabriek, dat geeft een gevoel van onheil (ook omdat niemand precies weet welke vogels het zijn). Het zou zomaar kunnen dat De Fabriek hier iets mee te maken heeft ... Misschien verander je wel in zo’n vogel als je er lang werkt. En hoe zit het nu precies met de verschillende onderdelen van De Fabriek, waarom is Zone Zuid zoveel minder mooi dan Zone Noord? En waarom wandelt bijna niemand over de brug? Dit soort zaken geven het verhaal ook een surrealistisch tintje, alsof je in een film beland bent.

'Een levensdoel, de zin van het leven, dat soort dingen houdt geen enkel verband met arbeid,' bedenkt de vrouw halverwege het verhaal. De fabriek zet je zeker aan het denken over de waarde van deze uitspraak.