Sprookje meets realisme

Escapisme in fantasy lijkt soms een gedachteloos gegeven: in werelden waar demonen en magie huizen, kom je los van onze eigenlijke realiteit. Sommige verhalen kunnen dit hebben, sommige verhalen niet. Als een verhaal niets meer te maken heeft met onze realiteit, niet in thema, niet in setting, niet in metaforen of symbolen, kan er ook iets verloren gaan. In deze tijden kunnen we er soms niet zoveel meer mee als het boek in onze handen nergens meer aan terug te linken is. Wat betreft is het dus een absolute verademing om De beer en de nachtegaal (The Bear and the Nightingale) van Katherine Arden te kunnen lezen. Geschiedenis en mythe, feiten en sprookjes, lopen heerlijk door elkaar en ontpoppen zich in een origineel, fris verhaal met genoeg vertrouwde elementen om je aan de pagina’s gekluisterd te houden.

De beer en de nachtegaal (vertaling: Inge Boesewinkel) volgt een brok uit het leven van Vasja, een boerendochter in middeleeuws Rusland. Op het decor van de koude, sobere landerijen van haar familie komen oude magie en kerkelijke religie tegenover elkaar te staan, met Vasja in het midden. De mythische, duistere sprookjes komen meer en meer in opstand tegen de strenge sociale regels van mens en maatschappij. Fantasy vindt zijn echo in realisme. De sluimerende demonen gaan de strijd aan met mensen. Realistische, nuchtere, Russische mensen met hun eigen ambigue motieven en hun eigen, relatief normale levens. De personages, zowel de demonen als de mensen, zijn hierdoor geloofwaardig en rond. De ontmoeting van die twee uitersten werkt daarbij magnetisch, en dat is heerlijk om tussen je vingers te voelen als je de bladzijdes omslaat.

Het verhaal kabbelt voort over jaren. Er is een constant spel van inzoomen en uitzoomen gaande, waardoor je als lezer de grotere beweging der seizoenen als ritme meekrijgt. Het nadeel is dat het verhaal soms té traag aan je voortkabbelt. Het duurt even voor je de actie en het plot kunt ontrafelen: iets vaker ingezoomd blijven en oorzaken en gevolgen aan elkaar linken, had dat wellicht kunnen verhelpen. De organische schrijfstijl is echter goed genoeg om je dit te laten vergeten.

Arden heeft veel aandacht besteed aan het specifieke kader waarin het verhaal zich afspeelt. De schets die ze maakt van dit specifieke Rusland, het vocabulaire, de grootvorsten, geografie, klimaat, sociale regels, is ontzettend nauwkeurig uitgewerkt. Ze heeft haar huiswerk goed gedaan, zeker als je bedenkt dat dit een periode is waarover niet veel bekend is. Arden krijgt het voor elkaar een zo accuraat mogelijk beeld van dit Rusland over te brengen en te mengen met een mythische, sprookjesachtige versie van ditzelfde Rusland, en dat is goed gelukt.

Aan de andere kant gaat het een stap verder dan dat. Door het hele boek wordt hier en daar Russisch gesproken, ook in de Nederlandse vertaling. In het nawoord geeft Arden toe dat deze soms grammaticaal incorrect zijn, maar dat ze het toch zo gelaten heeft, omdat ze 'het exotische aspect van de Russische taal' wilde behouden in de wereld die ze hier gecreëerd heeft.

Je kunt je afvragen of dit een zoveelste voorbeeld is van een soort oriëntalisme: een Amerikaanse schrijfster die besluit dat ze heel Rusland kan analyseren, zowel de legendes als de geschiedenis, voor haar eigen schrijfsels. Het opzetten van zo’n ontledende bril jegens een land dat niet het jouwe is, met een voorbepaald 'exotisch' beeld in gedachte, dat is niet iets nieuws. Dat gebeurt al eeuwen, en die geschiedenis maakt dat het niet onschuldig is, zelfs als de intenties positief zijn. Dat Arden zelf een aantal jaar in Rusland heeft gewoond, maakt de zaak genuanceerder, maar misschien ook complexer.

Al met al geeft De beer en de nachtegaal stof tot nadenken in een sfeervol en vernieuwend fantasyverhaal