Een betoverende verkenning van realiteit en verbeelding

Ali Smith is iemand die je omarmt met haar woorden. Zo ook in haar boek Winter laat ze zien dat verhalen niet lineair zijn en dat werelden en werkelijkheden anders geleefd kunnen worden dan gangbaar: er komt bijvoorbeeld een vrouw voorbij wie samenleeft met een hoofd zonder lichaam. Haar familie die doorgaans het boek ook aan het woord komt, ziet dit hoofd niet en beleven gebeurtenissen, of deze nou in het heden of verleden begeven, weer heel anders. De Schotse schrijfster Smith is naast auteur ook journalist en toneelschrijfster. Winter is één van de vier delen uit de seizoenscyclus die zij in recordtijd heeft geschreven. Ze haalt grote maatschappelijke onderwerpen aan, zoals ‘De Brexit’ en ‘Grenfell Tower’ (een Londense toren waar een brand is uitgebroken die zich heeft verspreid over alle 24 verdiepingen). Deze grote onderwerpen zet ze neer door ze onopvallend te verweven in de dagelijkse gebeurtenissen van de personages. Het verhaal is mooi vertaald in het Nederlands door Karina van Santen en Martine Vosmaer, die beide al meerdere vertalingen op hun naam hebben staan.

Smith haar schrijfstijl lijkt op een trein die maar doordendert, dit komt door de afgebroken zinnen, merkwaardige interpunctie, en het opeens wisselen van perspectief en situaties. Ze zorgt er hiermee voor dat de lezer een actieve lezer blijft.
Het boek begint als volgt: ‘God was dood: dat om te beginnen. En romantiek was dood. Ridderlijkheid was dood. Poëzie, proza, schilderkunst, ze waren allemaal dood, en kunst was dood. Literatuur was dood. Het boek was dood. Modernisme, postmodernisme, realisme en surrealisme waren allemaal dood. Jazz was dood, popmuziek, disco, rap, klassieke muziek, dood. Cultuur was dood. Fatsoen, maatschappij, familiewaarden waren dood. Het verleden was dood.’ (9). Deze opsomming van wat er allemaal niet meer levend is beslaat zo’n twee bladzijden. Smith laat het totaal aan de lezer over om hier iets van te maken, wat niet de laatste keer zal zijn in dit boek. Een verklaring is als volgt: op bladzijde 48 is Art, een hoofdpersoon die van natuur houdt, bezig met Google waar hij verschillende woorden intypt. Hij ontdekt wanneer hij ‘(woord) plus is plus de letter d’ invoert in de zoekbalk, Google vanzelf het woord ‘dood’ toevoegt.


De eerste persoon die in het verhaal voorkomt is Sofia Cleves. Zij lijkt in de war. Zij wordt vergezeld door een lichaamloos hoofd, hier is ze continu mee bezig: ze houdt zich bezig met de vorm van het hoofd, wat het hoofd van haar moet en daarnaast praat ze er ook graag tegen. Gaandeweg in het verhaal verdwijnt dit hoofd steeds meer. Hiernaast maken we kennis met Art, die een blog ‘Art in Nature’ heeft. Hij schrijft een blog waarin hij vertelt
dat hij op een milde winterdag in oktober ergens in de natuur een stukje in de auto heeft gereden. Hierdoor lijkt ook Art in het leven geroepen om de lezer in de war te brengen, het is namelijk geen milde winterdag en hij heeft ook geen rijbewijs. Maar wat is er eigenlijk echt? In de wereld van Ali Smith worden de grenzen tussen het concrete en het abstracte vervaagd.

Het is kerst en dat betekent samenzijn, in het schilderachtige Cornwall komen de vier hoofdpersonen samen: twee oudere zussen, genaamd Iris en Sofia, Arthur, de zoon van Sofia, en een buitenstaander genaamd Charlotte, ook wel bekend als Lux. Zij is meegekomen als dekmantel, Art is namelijk sinds kort door zijn vriendin verlaten en wil dit niet bekendmaken aan zijn familie. Ze zijn samengekomen in Che Bres, een imposant huis met maar liefst vijftien slaapkamers. Maar ondanks de feestelijke sfeer hangt er spanning in de lucht tussen Sofia, een gepensioneerde zakenvrouw, en haar activistische zus Iris. Waar Sofia is van de logica, kiest Iris meer voor het spirituele. Art, die Iris voor lange tijd niet heeft gezien, wordt hier langzaam door beïnvloed. Dit komt tot uiting in zijn denkpatronen: ‘Hij bedenkt nu dat het leven, wat het ook is, met alle verledens en hedens en toekomsten, vooral zichzelf is op momenten dat je opduikt uit een diepte van verdwazing of vergeetachtigheid waarvan je niet eens wist dat je er was beland, en door het oppervlak breekt, en als je dat doet is het gelijk aan – aan wat?’ (216). Wanneer ze samenkomen in dit huis probeert iedereen zijn eigen invloed te laten gelden, Lux doet dit door Shakespeare aan te halen, Art door bijzondere natuurlijke verschijnselen aan het licht te brengen en Iris door de wereld te laten zien vanuit een vrij, spiritueel perspectief, terwijl haar zus Sofia ons een beeld geeft van een haast schizofreen iemand.


Smith creëert een literair universum waarin de werkelijkheid op verrassende en betoverende wijze wordt vervlochten met de rijkdom van de verbeelding. Dit houdt in dat ze laat zien dat elke wereld anders wordt ervaren door de ogen van een ander personage en hiermee ook door de ogen van de lezer. Wat is nou ‘echt’ bevraagt ze hiermee? Ze schrijft hiermee experimenteel, haar werk is niet duidelijk samen te vatten of in een hoekje te stoppen. Het is aan elke individuele lezer om hier zijn eigen verhaal uit op te maken. Deze diep menselijke romans zijn meer dan alleen verhalen; ze zijn een uitnodiging tot introspectie, empathie en actie. Door de complexiteit en schoonheid van de grote vraagstukken van deze tijd te weven in de stof van de fictie, dagen deze romans ons uit om te groeien, te evolueren en uiteindelijk een betere samenleving te creëren.