Het litteken dat de Balkan heet

Het is donker als schrijver Frank Westerman arriveert in Srebrenica. Hij voelt de kilte in de vallei, die nooit is verdwenen, twintig jaar na de val van de enclave. Waarom hij terugkeerde naar deze onheilsplek? Hij wilde er achter komen hoe we herdenken. De huidige inwoners van Srebrenica, maar ook wij, Nederlanders. Het derde deel van het boek, genaamd De naschok, verhaalt over deze terugkeer. Het actuele deel wordt vooraf gegaan door deel I, De aanloop en deel II, De val. Om een teleurstelling na aankoop te voorkomen: die twee eerste delen zijn simpelweg een samenvoeging van de boeken De brug over de Tara (1994) en Het zwartste scenario (1997).  

Dit nieuwe boek is dus vooral bestemd voor de lezer die de Balkanoorlog hebben gevolgd, maar de ins en outs niet op een rij hebben. Treffend zijn de reportages in deel I, geschreven vanuit de overhoop geschoten stad Vukovar, en Westermans ontmoetingen met betrokkenen in Servië, Macedonië, Montenegro en Kroatië. Daarin sijpelen de steeds grilliger sfeer en scherpe verhoudingen tussen alle verschillende bewoners van het voormalige Joegaslavië onder president Tito door. Westerman zoekt in deze verslagen naar de Balkanmens. Een Bosnische moslim, geïnterviewd door Westerman, verwoordt het treffend: ‘Dit is de Balkan. Elke generatie maakt hier een oorlog mee. De moslims zijn in de minderheid. Dus zit er voor ons niet anders op: we moeten ons sneller vermenigvuldigen dan de rest.’ Waarom? ‘Omdat we anders bij de volgende oorlog helemaal vernietigd worden. Dan is het over en uit.’ Het tekent de taaie mentaliteit van de mensen die geboren worden, leven en heengaan in een oorlogssituatie.  

In het middenstuk beschrijft Westerman de val van moslimenclave Srebrenica. Hij grijpt je bij de keel met een verslag van uur tot uur waarin steeds duidelijker wordt dat de Serviërs, in de persoon van generaal Ratko Mladic, de touwtjes volledig in handen hebben. De volledige gemeenschap vlucht naar het kamp waar de Nederlandse VN-soldaten bivakkeren. Na veel onderhandelen krijgen de vluchtelingen vrijgeleide om het dal van Srebrenica te verlaten. Dan vindt er een etnische zuivering plaats waarbij mannen en vrouwen worden gescheiden, de mannen worden geliquideerd. Dit alles onder de ogen van Dutchbat III, maar er wordt niet ingegrepen. Bosnische medewerkers op de VN-compound die smeken om hulp krijgen nul op het rekest. Bijvoorbeeld tolk Hasan Nuhanovic, die smeekt om een pasje voor zijn broer, maar krijgt die niet. Zijn broer wordt het kamp uitgezet en ook zijn naam is nu voor eeuwig vastgelegd op een monument voor de slachtoffers van die massamoord in juli 1995. Westermans oordeel over de soldaten van Dutchbat III is vernietigend, gebaseerd op een uitstekende feitendocumentatie die deels in het boek is opgenomen. Bij zijn terugkeer in Srebrenica in 2015 schrijft Westerman: Dolend over de compound van Dutchbat vraag ik me af of we in Nederland niet allemaal in meer of mindere mate lijden aan een funeste ‘regels zijn regels’-mentaliteit. En misschien zijn we als natie veel beter in herdenken achteraf, wanneer het allemaal is misgegaan, dan in voorkomen.  

Het boek De slag om Srebrenica is genomineerd voor de Prinsjesboekenprijs 2015 voor het beste politieke boek over deze zeer gecompliceerde kwestie. En dat verdient het boek. Westerman weet dat grotendeels op te helderen door militaire en politieke beslissingen in chronologische volgorde te plaatsen en daarbij opheldering te geven bij elk genomen besluit. Westermans keiharde, cynische toon is dan een goed tegenwicht ten opzichte van het lijdzaam toekijken van de Dutchbatters twintig jaar geleden.